Bugün için dünyada üretilen poliester liflerinin çok büyük bir kısmı tereftalik asit (veya bunun dimetil esteri) ve etilen glikolden elde edilen polietilentereftalat (PET) esaslı olduğundan, bu çalışmada da bu tür poliester kullanılmıştır.
Polietilentereftalat esaslı poliester iki değişik cins monomerin polikondenzasyonu sonucu elde edilmektedir. Bu monomerler tereftalik asit (TPA) veya dimetiltereftalat (DMT) ile etilen glikol (EG) veya nadiren de etilen oksit veya glikol karbonattır.
Polietilentereftalatın polikondenzasyonu sırasında ortamda etilen glikol fazlası bulunduğundan, makromoleküllerin ve uç gruplarının etilen glikol olması normaldir:
Şekil 1.8. Etilen glikol uç grubuna sahip polietilentereftalat makromolekülü. (Eren, 2004)
Ancak polikondenzasyon sırasında yüksek molekül ağırlığına sahip bir poliester elde edebilmek için gerekli olan yüksek sıcaklıklarda uzun süre kalış, aynı zamanda termik parçalanmaya da yol açabilmektedir. Termik parçalanma sırasında ise karboksil uç grupları oluşabilmektedir.
Şekil 1.9. Karboksil uç grubuna sahip polietilentereftalat makromolekülü (Eren, 2004)
Normal poliester liflerinin ortalama polimerizasyon derecesi 100 ve dolayısıyla ortalama molekül ağırlıkları da 20.000 civarındadır. Ancak polimerizasyon derecesi daha yüksek özel poliester lifleri de mevcuttur.
Poliester liflerinde makromoleküller arası çekim kuvvetlerinin düzeyi oldukça yüksektir ve bunda benzen halkalarının rolü büyüktür. Zira, tam alifatik poliesterlerin erime noktaları polietilentereftalata nazaran yaklaşık 150 °C düşüktür, polietilentereftalatın erime noktası 255-260 °C’dır. Amorf poliesterin 1.camlaşma noktası 70°C civarında iken, germe işlemi uygulanmış ve fikse edilmiş poliester liflerinde bu değer 80-85°C civarına çıkmaktadır.
Poliester liflerinin 1.camlaşma noktasında amorf bölgedeki polietilentereftalat makromoleküllerinin ancak etilen (-CH2-CH2-) gruplarındaki rotasyon ve titreşim hareketleri etkili duruma geçerken, aromatik halkaların hareketliliği ise aralarındaki fazla yoğun bağlar nedeniyle, kendilerini ancak daha yüksek sıcaklıklarda belli edebilmektedirler. Bu sebepten dolayı da 1.camlaşma noktasının üzerindeki sıcaklıklarda iyi bir verim ile boyanamamaktadırlar. Yeterince boyarmaddenin liflere difunde olabilmesi için benzen halkalarının titreşim enerjilerinin bunlar arasındaki yoğun çekim kuvvetlerini de yenebilecek düzeye çıkması ve böylece amorf bölgelerde daha büyük ve etkili makromolekül büyüklüklerinin yer değiştirebilmesinin sağlanması gerekmektedir. Poliester liflerinin ikinci camlaşma noktası olarak nitelendirilen bu durum 100-120°C arasında değişen sıcaklıklarda başlamaktadır.
Gerdirilmiş ve fikse edilmiş poliester liflerinin 1.camlaşma noktalarındaki 10-15°C’lık artıştan da anlaşılabileceği gibi germe fiksaj işlemi sırasında lifler yalnız kısmi kristalin bir yapı kazanmakla kalmamakta, aynı zamanda amorf bölgedeki makromoleküllerin yerleşimi de önemli değişikliklere uğramaktadır. Makromoleküllerin mümkün derece düzensiz ve yumak şekline yakın bir yapı ve yerleşime sahip oldukları amorf bölgelere ‘isotrop kristalin olmayan’, makromoleküllerin oldukça düzenli ve açılmış bir yapı ve yerleşime sahip oldukları bölgelere de ‘anisotrop kristalin olmayan bölgeler’ denilmektedir. Gerdirilmemiş bir poliester lifi normal üretim şartlarında %100 amorf bir yapıya sahipken 200°C’da 90 saniye fikse
edilmiş bir poliester lifi %55 kristalin, %30 anisotrop kristalin olmayan ve %15 isotrop kristalin olmayan bölgelerden oluşur. Bu özellik terbiye işlemleri açısından son derece önemlidir.
Normal poliester liflerinin yoğunluğu gördüğü termik işlemlerin şartlarına bağlı olarak 1.36 – 1.41 g/cm3 arasındadır. Poliester lifleri hidrofob bir karaktere sahip olup, normal koşullar altında içerdikleri higroskopik nem miktarı yalnızca %0.4 civarındadır. Poliester makromoleküllerindeki ester bağlarının hidrolize uğrama yeteneğinin yüksek olmasına rağmen, suyun liflerin içerisine işlemesindeki zorluk nedeniyle poliester lifleri soğuk ve sıcak sudan fazla etkilenmemektedir. Ancak kaynar su veya su buharı uzun süre etki ettirilirse ester bağları hidrolize uğrarlar ve lif özellikleri olumsuz etkilenmeye başlar. Poliester lifleri genel olarak asitlere karşı iyi dayanıklılık gösteren liflerdir. Oda sıcaklığında kuvvetli anorganik asitlerin %30’luk konsantrasyona kadar olan çözeltilerinin uzun süre etki ettirilmesi halinde bile, poliester liflerinde önemli bir zarar söz konusu olmamaktadır. Ancak yüksek sıcaklıklarda zarar artmakta hatta poliester tamamen çözülebilmektedir.
Makromolekül zincirlerinde içerdikleri ester bağları nedeniyle poliester liflerinin bazlara karşı gösterdiği dayanıklılık sınırlıdır. Fakat diğer taraftan liflerin sıkı moleküller üstü yapıları, lif yüzeyindeki karboksilat iyonları ve düşük dielektrisite sabiteleri nedeniyle, hidroksil iyonlarının lif içerisine işlemesi zor olduğundan, poliester liflerinin bazlara karşı dayanıklılığı yine de beklenenden oldukça yüksektir. Yapılan araştırmalar da bazların etkisinin lif yüzeyinden başladığını ve yüzeydeki makromoleküller sabunlaşarak parçalandıkça, bazın etkisinin de yavaş yavaş içeriye doğru ilerlediğini göstermiştir.
(Tarakçıoğlu, 1986).
1.2.2- Poliesterin Ön Terbiyesi ve Boyanması
1.2.2.1- Poliesterin Ön Terbiyesi
Poliester lifleri yapıları itibarıyla beyaz ve temiz lifler olduklarından, bunlardan yapılmış mamüllerin ağartılma ve yıkanmaları oldukça ılıman koşullar altında yapılabilmektedir. Hatta beyaz olarak kullanılacak veya uçuk tonlarda boyanacak mamüllerin dışında kalan poliester mamüllerin genellikle ağartılmasına bile gerek kalmamaktadır.
Yakma işlemi sadece kesikli haldeki poliester liflerine uygulanır, lif uçlarının eriyip boncuklaşmaması için yüksek yoğunlukta alev kullanılır. Poliester ipliklerin haşıllanmasında başta poliakrilat ve poliester esaslı haşıl maddeleri olmak üzere sentetik haşıl maddeleri kullanılır. Bu haşıl maddelerinin ortak tarafı hepsinin suda çözülebilmesi ya da kolaylıkla emülsiyon oluşturabilmesidir. Dolayısıyla haşıl sökme işlemi basit bir yıkama işleminden ibarettir. Bu yıkama işlemi aynı zamanda kumaştaki avivaj yağları v.b. diğer yabancı maddelerin de uzaklaştırılmasını sağlayarak kumaşın boyaya ya da baskıya hazır hale gelmesini sağladığından, genellikle başka bir yıkamaya gerek kalmamaktadır. Yıkamada noniyonik ve anyonik yıkama maddeleri kullanılabilir. Anyonikler fazla köpürürler ve bu yüzden genellikle tek başlarına kullanılmazlar, noniyoniklerde ise yüksek sıcaklıklarda bulanma noktası aşılabilir, bu nedenle anyonik-noniyonik karışımı ürünler tercih edilir.
Poliester mamüllere uygulanabilecek bir diğer ön terbiye işlemi kostiklemedir. 1980’li yıllarda Japonya’da başlayan bir akımla poliestere ipek benzeri bir efekt verilmesi yaygınlaşmıştır, bu efekt ise poliesterin kostikleme ile %10-20 ağırlık kaybına uğratılması ile elde edilir. Poliester mamüller beyaz olarak kullanılacaklarsa yalnızca bir optik beyazlatıcı ilavesi yapılır ancak kirli mamül ile çalışılıyor ise ya da farklı partilerden üretilmiş bir mamüle daha homojen bir görünüm kazandırılmak isteniyor ise önce bir sodyumklorit ağartması arkasından optik beyazlatıcı uygulanır. Poliester lifleri için en uygun optik beyazlatıcılar dispers tipte olanlardır.
Ön terbiye de dahil olmak üzere poliesterin terbiyesindeki en önemli işlem termofiksajdır. Termofiksajda amaç tekstil mamülünün boyut değişmezliği, şekil stabilitesi gibi özellikleriyle, tutum ve görünümünü ayarlamak ve geliştirmektir. Ancak poliesterin boyanma ve kırışma özellikleri de termofiksajla önemli ölçüde değişmektedir. (Tarakçıoğlu 1986).
Aslında camlaşma noktasının üzerindeki bütün işlemler termofiksajdır ve terbiye esnasında birçok kez tekrarlanmaktadır.
Termofiksaj prosesi genelde kumaşın daha önce gördüğü işlemlerden 30-40°C daha yüksek bir temperatürde yapılır. Genelde kontinü filamandan dokuma kumaşlar 175-190°C’da 20-30 saniye, çözgülü örmeler 200-230°C’da 5-30 saniye işlem görürler. Isıl fiksaj kristaliniteyi artırır. Genelde ısıl fiksaj sıcaklığı arttıkça boyarmadde alımı düşer, bunun minimumu ise 180°C’dır. (Peters,1975) Isıl işlemin poliesterin boyanmasına etkisini araştıran çalışmalarında da Kantouch ve arkadaşları bu saptamayı doğrulamışlar ve ayrıca ısıl işlem süresi arttıkça renk yoğunluğunun düştüğünü belirtmişlerdir. Aynı çalışmada işlem sıcaklığının da renk yoğunluğu üzerine etki ettiği ve 80°C’da başlayan bu etkinin 160°C civarında bir minimumu olduğu ve 200°C’da iyice belirginleştiği rapor edilmiştir. 160°C’dan sonra küçük ve az dayanıklı kristalitlerin eriyerek yeniden daha büyük kristalitler oluşturmasıyla bir yapısal değişim meydana geldiği ve bu yeniden kristalleşmenin kristalit başına düşen amorf bölge hacmini azalttığı tespit edilmiştir.(Kantouch ve ark.1997) Yine benzer bir çalışmada kolay boyanabilen ve katyonik boyanabilen poliester liflerinin boyanabilirliği üzerine ısıl fiksajın etkileri araştırılmış ve bu lifler için minimum noktanın 150°C civarında olduğu belirtilmiştir. Bunu nedeni de aynı şekilde yeniden kristalleşme nedeniyle kristalit başına düşen serbest hacmin azalması olarak belirtilmiştir. (Teli,Ramo Rao 1996).
Dispers boyarmaddeler
1920’lerde o zaman için yeni bir lif olan selüloz asetatın boyanması için bulunan dispers boyarmaddeler hızlı bir gelişim göstermişlerdir. Dispers boyarmaddeler sentetik liflerin renklendirilmesi için genel bir kullanıma sahip olsalar da her lifin boyarmadde alımı sıcaklığa göre değişim göstermektedir. Poliester liflerinde uygun boyama hızını elde edebilmek için 130°C’ın üzerine çıkılması gerekir.
Bu boyarmaddelerin molekülleri rölatif olarak küçüktürler ve genel olarak üç kimyasal sisteme aittirler:
1- Azo Grubu Đçerenler: Bir çok değişik renk mevcuttur, genellikle monoazo olsalar