3. PLAZMA ARKI ĠLE KESME
3.8. Pilot Arkını OluĢturarak Malzeme Cinsine Göre Kesme Hızını Ayarlayabilme ve
Arkı baĢlatmak için torç butonuna basılır. Güç kaynağı arkı baĢlatmak için yüksek frekansı devreye sokar. Buton basılı konumdayken plazma gazı akmaya baĢlar ve güç kaynağı ark akımını baĢlatır. Pilot ark oluĢur ve bu plazma arkını baĢlatır. Plazma arkının baĢlamasıyla pilot ark söner. Plazma jeti, akım ayarı, gaz hızı ve gaz çeĢidiyle kontrol edilir.
ġekil 3.6: Pilot ark ve plazma oluĢumu
Elle kesimde torç ana metale 70º - 90º açıyla tutulur. Otomatik kesmede torç, ana metal açısı 90ºdir. Kesme hızı, en iyi kesmeyi elde edecek en uygun hızda olmalıdır. Kesim yüzeylerinde iĢlem sonrası curuf kalmamalıdır. Otomatik kesmede oksijen ile kesmeye göre daha düzgün yüzeyler elde edilir.
Plazma jeti malzeme yüzeyinden (üstünden), altına göre daha fazla malzeme kaldırır.
Bunun sonucunda kesme yüzeyinde bir eğim oluĢur. Bu eğim 25 mm kalınlıktaki bir çelikte 1º - 6º arasındadır. Plazma arkıyla kesmede oluĢan bu eğim oksijenle kesmeye göre 1.5 kat daha fazladır.
Transfer edilen ark yönteminde kesme bittiğinde ark kesilir. Çünkü kesme bittiğinde elektriksel devreyi tamamlayan iĢ parçası bağlantısı bitmiĢ olur. Ark kesildiği için gaz akıĢı da kesilmiĢ olur. Transfer edilmeyen ark yönteminde kesme iĢleminin sonuna gelindiğinde operatör butondan elini kaldırmalı, sistemi sonlandırmalıdır.
Plazma arkı ile kesim bütün pozisyonlarda ve metallerde mümkündür. Böylelikle yöntem çok kullanıĢlı olmaktadır. Plazma arkı ile kesim su içinde de yapılabilir. Su içindeki kesimle yöntemin gürültü, toz ve ültraviyole ıĢınlar gibi zararlı fonksiyonları yok olur.
Kesmenin su altında olmasına rağmen bu, kesme hızını ve kalitesini etkilemez.
Resim 3.5: Otomatik plazma kesme makinesi ile bir malzemenin kesilmesi
Plazma ile kesme yöntemi sanayide yaygın olarak alaĢımlı çelik, paslanmaz çelik, karbon çeliği, alüminyum alaĢımları, titanyum alaĢımları ve bakır kesmekte kullanılır. Nikel, titanyum ve alaĢımları gibi malzemelerin kesimi ancak talaĢlı iĢlemeden önce malzemeyi kesip hazırlamak için uygun olabilir.
Plazma arkıyla kesim iĢleminde torcun malzemeyle iki farklı temas Ģekli vardır.
Temaslı kesim: Torç nozulu iĢ parçasına temas ettirilerek kesim yapılır. 5 mm kalınlığa kadar malzemelerde kullanılır. Plazma oluĢturmak için torç metal yüzeye hafif eğik tutulur, plazma oluĢtuktan sonra torç, malzeme yüzeyine dik konuma getirilir.
Temassız kesim: Torç, kesim iĢlemi sırasında malzemeye temas etmez. ĠĢlem sırasında malzemeyle torç arasındaki mesafe yardımcı bir malzemeyle, dayama maĢasıyla sabit tutulur.
ġekil 3.7: Plazma ile dairesel kesitli malzemelerin ve düz parçaların kesilmesi
Kesmede önemli olan kesilen malzeme cinsi ve kalınlığına bağlı olarak kesme hızı ve
Yapı çeliklerinin kesilmesinde gaz olarak kullanılan hava ile yüksek kesme hızlarına ve kaliteli bir kesime ulaĢılmıĢ olur. Yaygın metallerin yanında, plazma ile diğer metaller de kesilebilir. Malzeme cinsine göre kesme hızları, bundan önceki konu baĢlığında (3.4) tablolar eĢliğinde geniĢ olarak belirtilmiĢtir.
UYGULAMA FALĠYETĠ
120x80x20 mm kalınlığındaki parçayı öğrenme faaliyetinde verilen bilgiler doğrultusunda plazma ark ile kesiniz.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Kesilecek yeri çizgi veya nokta ile izleyiniz.
Plazma kesme makinesini kesme içim gerekli hava ya da gaz tesisatına bağlayınız (ġekil 3.1).
Plazma kesme makinesini açıp parça kalınlığına göre amper ayarını yapınız.
ġase kablosunu kesilecek malzemeye bağlayınız.
Kesme bekini kesme baĢlangıç yerine getirerek kesme için gerekli pilot arkını oluĢturunuz (Resim 3.3).
Kesme memesinden basınçlı hava göndererek plazmanın oluĢmasını sağlayıp yüksek basınçlı kesme aralığından eriyik malzemenin boĢaltılmasını sağlayınız.
Beki sabit ilerleme hızı ile hareket ettirerek kesme iĢlemini yapınız (ġekil 3.3).
Kesme sonrası kesilen yüzeyleri temizleyiniz (Resim 3.4).
Plazma arkında çok yoğun bir sıcaklık olduğundan bek ucunu hiçbir canlıya yönlendirmeyiniz.
ĠĢ yerini, makineyi akımdan kestikten sonra terk ediniz.
Bütün vücudunuzu kapatan iĢ elbisesi giyiniz.
Yoğunluk derecesi 7-9 olan maske camı kullanınız.
Yüksek sıcaklıktan dolayı ısıya dayanıklı eldiven kullanınız.
Sıcak maden damlacıklarına karĢı önlem alınız.
ÇalıĢma prensiplerine uyunuz. ĠĢiniz bitince plazma ark ekipmanlarını yerlerine kaldırınız.
Kaynak esnasında kesinlikle ĢakalaĢmayınız.
Ġlk önce plazma kesme ile çember formunda kesme yapılmalıdır.
UYGULAMA FAALĠYETĠ
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iĢareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1 Kesilecek yeri çizgi veya nokta ile izlediniz mi?
2 Plazma kesme makinesini kesme için gerekli hava ya da gaz tesisatına bağladınız mı?
3 Plazma kesme makinesini açıp parça kalınlığına göre amper ayarını yaptınız mı?
4 ġase kablosunu kesilecek malzemeye bağladınız mı?
5 Kesme bekini kesme baĢlangıç yerine getirerek kesme için gerekli pilot arkını oluĢturdunuz mu?
6 Kesme memesinden basınçlı hava göndererek plazmanın oluĢmasını sağlayıp yüksek basınçlı kesme aralığından eriyik malzemenin boĢaltılmasını sağladınız mı?
7 Beki sabit ilerleme hızı ile hareket ettirerek kesme iĢlemini yaptınız mı?
8 Kesme sonrası kesilen yüzeyleri temizlediniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
AĢağıda boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız.
1. ( ) Plazma kesme için özel akım üreteçleri, ani düĢen veya sabit akım karakteristikli tekrar tetiklemeli redresörlü, ayrılabilir üç fazlı transformatörler kullanılmaktadır.
2. ( ) Plazma ile kesmede torç içerisinden geçerek malzemeye doğru akan gazın (ya da havanın) akıĢ hızı 150 Ɩ/dakikaya (317 ft³ / saat) kadar çıkabilmektedir.
3. ( ) Meme ve elektrot diğer parçalar arasında maliyeti düĢük olan parçalardır ve aĢındıklarında değiĢtirilmeleri kesme iĢleminin maliyetini fazla etkilemez.
4. ( ) Plazma ile kesmede taĢıyıcı olmayan ark kolonu nozul içerisinde tamamlanır ve yaklaĢık 16649 °C’lik bir sıcaklık elde edilebilir.
5. ( ) Kesme hızı; kesilecek malzemenin türüne ve kalınlığına, kullanılan kesme gazına, gaz debisine ve kesme yönteminin her bir değiĢkenine bağlıdır.
6. ( ) Plazma ile kesmede titanyumun kesme hızı, paslanmaz çeliklere oranla daha düĢüktür.
7. ( ) Transfer edilen ark sistemli kesmede tungsten elektrot pozitif (+), iĢ parçası ve plazma torç nozulu negatif ( - ) kutup Ģeklindedir.
8. ( ) Elle kesimde torç ana metale 70º - 90º açıyla tutulur. Otomatik kesmede torç, ana metal açısı 90º dir.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
MODÜL DEĞERLENDĠRME
AĢağıdaki 10 mm kalınlığında verilen iĢ plakasını, belirtilen ölçülere ve kesim biçimlerine göre iĢleyiniz.
Malzeme: 120 x 70 x 10 sac plakası
MODÜL DEĞERLENDĠRME
KONTROL LĠSTESĠ
Bu modül kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iĢareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1.Kesme yerlerini çizgi veya nokta ile izlediniz mi?
2.Kesme için uygun çapta elektrot seçip pensi uygun kutba bağladınız mı?
3.Kaynak makinesini çalıĢtırıp amper ayarlarını yaptınız mı?( Kömür ve metal elektrotlar ile kesme iĢlemlerinde)
4.Elektroda 70-80 ˚açı verip arkı oluĢturdunuz mu?
5.Elektroda ilerleme yönü boyunca açısını bozmadan dik zikzak hareketi verdiniz mi?
6.Plazma kesme için malzeme cinsine göre gaz seçimi yaptınız mı?
7.Plazma kesme için parça kalınlığına göre amper ayarı yaptınız mı?
8.ġase kablosunu kesilecek malzemeye bağladınız mı?
9.Kesme bekini kesme baĢlangıç yerine getirerek kesme için gerekli pilot arkını oluĢturdunuz mu?
10.Kesme memesinden basınçlı hava göndererek plazmanın oluĢmasını sağlayıp yüksek basınçla kesme aralığından eriyik malzemenin boĢaltılmasını sağladınız mı?
11.Beki sabit ilerleme hızı ile hareket ettirerek kesme iĢlemini yaptınız mı?
12.Sıcak maden damlacıklarına karĢı önlem aldınız mı?
13.Plazma kesimi için yoğunluk derecesi 7-9 olan koruyucu maske camı seçtiniz mi?
14.Bütün vücudu kapatan iĢ önlüğünüzü giyip ısıya dayanıklı eldivenlerinizi taktınız mı?
15.Kömür elektrot ile kesme yaptınız mı? (KöĢeler ile çember arası) 16.Metal elektrot ile kesme yaptınız mı? (KöĢeler ile çember arası) 17.Bütün kesme iĢlemlerinden önce gerekli emniyet tedbirlerini aldınız mı?
18.ĠĢ yerini makineyi akımdan kestikten sonra terk ettiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetlerini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 B
3 D
4 C
5 B
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 4-6 mm
2 testere veya rende 3 yapilmamalıdır 4 helisel hareket
5 alüminyum
6 kesme elektrodu
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3’ ÜN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 Y
3 D
4 D
5 D
6 Y
7 Y
8 D
CEVAP ANAHTARLARI
KAYNAKÇA
ADSAN Kasım, Elektrik Kaynağı, Ankara, 1977.
ADSAN Kasım, Mehmet TEMEL, Otomatik Ġleri Kaynak Teknolojisi, Ankara, 1984.
ANIK Selahattin, E. Sabri ANIK, Murat VURAL,1000 Soruda Kaynak Teknolojisi, Ankara, 1993.
ANIK Selahattin, Kaynak Tekniği 1, Ġstanbul, 1980.
ANIK Selahattin, Kaynak Tekniği El Kitabı, 1991.
ANIK Selahattin, Murat VURAL, Ahmet OĞUZ, Termik Kesme Teknolojisi, Ġstanbul, 1996.
ÇALIġKAN Hikmet, Metal ĠĢleri Teknolojisi, Ankara, 1976.
GOURD L.M., Çevirenler: Ġ. Barlas ERYÜREK, Oktay BODUR, Adnan DĠKĠCĠOĞLU, Kaynak Teknolojisinin Esasları, Ankara, 1995.
KARAMIġ Baki, Ġmalat Yöntemleri, Kayseri, 2005.
KUTLU Ali Erkin, Michele MONNO, Riccardo BINI, Makale, Milano, 2005.
OĞUZ Burhan, Ark Kaynağı, Ġstanbul, 1989.
SERFĠÇELĠ Y. Saip, Meslek Teknolojisi, Ankara, 1994.
SERFĠÇELĠ Y. Saip, Metal ĠĢleri Meslek Teknolojisi, Ankara, 2001.