Su ve Peyzaj Mimarlığı

Global olarak artan sıcaklıklar, azalan yağışlar, doğal afetlerin oluşma sıklığındaki artış gibi iklim değişikliği ile ortaya çıkan sorunlar, mevcut su kaynaklarının daha akılcı kullanımını gündeme getirmiş ve peyzaj mimarlığı çalışmalarında planlama ve tasarım kriterlerinde etkili olmaya başlamıştır (Atik ve Karagüzel, 2007). peyzaj uygulamalarında su tasarrufu yaklaşımlarını zorunlu kılmıştır.

78   MIMARLIK VE TASARIM ARAŞTIRMA VE UYGULAMA

19 salgınının ne kadar süreceği bilinmemektedir. Sadece COVID-19 değil, gelecekte olabilecek salgınlara ve iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı sürdürülebilir yaklaşımlar sağlamak gerekir.

Bitki, peyzaj mimarlığı çalışmalarında kullanılan temel unsurdur. Sulama ise, bitkisel materyalin hayatta kalabilmesi için yapılması zorunlu temel işlem olarak önemlidir. Peyzaj uygulamalarında bitkinin gereksinim duyduğu suyun, uygun zamanda ve uygun sistemle verilmesi peyzajın sürdürülebilirliği açısından gereklidir (Altunkasa, 1998; Bayramoğlu vd., 2013).

Ülkemizde sektörel olarak su kaynaklarından çekilen suyun %40,8’i belediyeler tarafından çekilmektedir. Bu suyun çok büyük bir kısmı yeşil alan sulamasında kullanılmaktadır. Su kaynaklarının yetersiz kabul edildiği ülkemizde, kısıtlı su koşullarında ilk başta gözden çıkarılan alanlar yeşil alanlar olmakta, park ve bahçelerde bitkiler ölüme terk edilmektedir (Barış, 2007). Bu nedenle peyzaj mimarlığı çalışmalarında suyun daha az ve akılcı kullanımına yönelik yeni yaklaşımların benimsenmesi gereklidir. Damlama sulama sistemlerinin kullanılması, günün uygun saatlerinde sulama yapılması, yağmur suyunun toplanması, deniz suyunun ve atık suların arıtılarak yeniden kullanılması, toprağın neminin korunması amacıyla yüzeyin malçlanması, bahçe sulama sistemlerinin düzenli kontrol edilmesi ve uygun bakım tedbirlerinin alınması su tasarrufu sağlayan tedbirler arasındadır (Çorbacı vd., 2011). Kalkınma Bakanlığı’nın hazırladığı rapora göre, genellikle yüzey sulama metotlarının kullanımı nedeniyle oluşan aşırı su kayıplarına karşı, toprak, bitki ve iklim koşullarına göre yağmurlama ve damla sulama sistemlerinden yararlanılmasının, su kayıplarını %30-80 azalttığı belirtilmektedir (11. Kalkınma Planı, 2018).

Su tasarrufu ve kurak iklim koşullarına adaptasyon amacıyla ortaya çıkan yeni kavramlardan birisi de ‘kısıntılı sulama’ yaklaşımıdır. Kısıntılı sulama yaklaşımında sulama yapılacak alandaki bitkilere ihtiyacı olandan daha az su verilmektedir. Tam ya da kısmi olarak iki şekilde uygulanabilen kısıntılı sulama, belli düzeyde ve sürede bitkinin zarar görmeyeceği şekilde yapılan bir tasarruf yaklaşımıdır (Çakmak ve Gökalp, 2011). Asıl amacı; bitkiye verilen suyun belli oranlarda azaltılarak, su tasarrufu yapılması ve sulamadan en yüksek düzeyde verim alınmasıdır. Böylelikle aynı zamanda sulama maliyetlerinin de düşürülmesi sağlanmaktadır. Peyzaj uygulamalarında her bitkiye özel kısıntı değeri belirlenerek uygulama yapılması, böylelikle kurak dönemlerde bitkilerin hayatta kalması sağlanırken aynı zamanda su tasarrufu da sağlanmış olacaktır (Bayramoğlu vd., 2013).

Türkiye’de düşen yağışın ~%55’i buharlaşma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, ~%14’ü yüzey altı ve yeraltı sularını beslemekte, %31’lik kısmı

ise akışa geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır (DSİ, 2017). Kentlerde ise betonlaşma ile toprağa sızamayan yağmur suyu, direkt olarak akışa geçerek sel ve taşkın riskini arttırmakta, aynı zamanda yeraltı sularının yeterince beslenememesine neden olmaktadır.

Bu nedenle kentsel peyzaj planlama yaklaşımlarında yağmur suyu yönetimi kapsamında; su hasadı, su çayırları, su tutma bahçeleri, yağmur bahçeleri gibi özel uygulama alanları da geliştirilmiştir (Çorbacı vd., 2011). Bunların yanı sıra geçirgen kaplama elemanlarının kullanılması gibi birçok alternatif yöntem yağmur sularının toprağa sızmasına yardımcı olan yenilikçi yaklaşımlar arasında bulunmaktadır.

Ülkemizde özellikle park ve bahçelerde sulamada kullanılan suyun yaz aylarında fazla olmasının nedeni mevcut ortam koşulları dikkate alınmadan dikilen, su isteği fazla egzotik türlerin ve geniş çim alanların peyzaj düzenlemelerinde çok fazla kullanılmasıdır. Bu durum ayrıca, peyzaj bakım maliyetlerinin artmasına neden olmakta, maliyetlerin karşılanamadığı durumlarda ise yeşil alanların ölüme terk edilmesine neden olmaktadır (Barış, 2007). Bu sorunlarla birlikte, son yıllarda iklim değişikliğinden kaynaklanan aşırı hava olayları, sıcaklıkların artması ve yağışların azalması ile birlikte peyzaj mimarlığı bitkisel uygulamalarında yeni yaklaşımlar ortaya çıkmış, bitki seçim kriterlerinde kuraklığa dayanıklı ve bölgeye özgü bitkiler dikkate alınarak, bitkilerin su isteklerine göre sıralanması gibi ilkeleri kapsayan kurakçıl peyzaj (xeriscape) yaklaşımı ön plana çıkmıştır (Atik ve Karagüzel, 2007).

Kurakçıl peyzaj, tıpkı Türkiye’de olduğu gibi sıcak, kurak veya yarı kurak bölgelerde, kuraklığa dayanıklı doğal türlerin tercih edilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Sulama ihtiyacı benzer türlerin bir arada kullanılması, çimin olabildiğince az kullanılması, su ihtiyacı fazla olan türlerin binaya daha yakın olacak şekilde dikilmesi ve toprak yüzeyinde malç kullanılarak topraktaki nemin korunması gibi ilkeleri kapsamaktadır (Çorbacı vd., 2011). Bunun yanı sıra bu yaklaşıma göre bitkilerin dikim işlemi yapılırken sulama ihtiyacı fazla olan türlerden su ihtiyacı az olan türlere doğru olacak şekilde sıralanarak dikilmesi gerekmektedir. Fakat Tolunay’ın belirttiğine göre, bitkilerin dayanıklılık zonları ülkemizde son 15 yılda değişmiştir (Tolunay, 2011). Peyzaj mimarlığı çalışmalarında seçtiğimiz bitki türlerinin değişen koşullara uyum sağlayıp sağlamayacağı dikkate alınmalı ve tasarım süreçlerinde su yönetimi hakkında bilgi alınmalıdır.

Wade ve Midcap’ın belirttiğine göre, kurakçıl peyzaj anlayışı ile yapılan düzenlemelerde peyzaj tasarımının kalitesinden ve estetik güzelliğinden ödün vermeden dış mekân su tüketimini % 50’ye kadar azaltabilir. Aynı zamanda, daha az gübre ve daha az kimyasal kullanıldığından, çevreye duyarlı olmasının

80   MIMARLIK VE TASARIM ARAŞTIRMA VE UYGULAMA

yanı sıra, az bakım gerektirdiğinden zamandan, emekten ve paradan tasarruf etmemizi sağlar (Wade ve Midcap, 2007). Bayramoğlu ve Demirel’e göre ise, peyzaj düzenlemelerinde uygun ekim ve sulama teknikleri sayesinde su tasarrufu yapılarak, bakım maliyetleri de yarı yarıya düşürülebilir (Bayramoğlu ve Demirel, 2015).

Peyzaj düzenlemelerinde sulamayı azaltarak suyu korumak için yoğun çim alanlar yerine yer örtücü bitkiler tercih edilmelidir (Çınar ve Güzel, 2020). Yeşil alanlardaki çim alanlar, kullanıcıların rekreasyonel faaliyetlerini gerçekleştirdiği ortak alanlarda kurulmalıdır. Bu alanlar birbiriyle bağlantılı ve gruplandırılarak planlanmalıdır (Çınar ve Aktaş, 2020). Yeraltı gerekse yer üstü su kaynaklarını temiz ve planlı kullanarak hareket edilmelidir.