Petrol Sektörü

Petrol sektörü çok karmaşık ama bununla birlikte çok dinamik bir yapıya sahiptir. Bu sektör petrolün aranması, nakliyesi, rafinerisi, pazarlanması ve petro- kimya sanayisi gibi çok geniş bir yapıyı içinde barındırır. Petrol sektöründeki yapı işlemin niteliğine göre iki ayrı sınıflandırmaya tabi tutulur.

3.1.2.1. Yukarı Pazarlar (Upstream Markets)

Petrol sektöründe yukarı pazarlar olarak adlandırılan işlemler arama, sondaj ve üretim çalışmalarını kapsar.

Petrol arama faaliyetlerinin amacı, petrolün bulunduğu kapanın araştırılıp bulunmasıdır. Bu kapanlar yeryüzüne yakın olabileceği gibi yeryüzünden çok uzak da olabilirler. Bu nedenle birçok jeolojik, jeokimyasal ve jeofizik yöntemleri kullanılır. Kullanılan yöntemler sonucunda arama yapılan bölgede petrol oluşumuna dair göstergelere rastlanırsa, petrolün olup olmadığının tespiti amacıyla sondaj yapılır.

Sondaj işlemi, yeri belirlenen ve petrol bulunma ihtimali olan yere kuyu açma işlemidir. Bu amaçla, boruların ucuna bağlanmış olan matkap ile kuyu açılır. Yeni bir petrol sahası bulma ümidiyle açılan ilk kuyuya “arama kuyusu” denir. Bu kuyuda petrol bulunursa kuyu “keşif kuyusu” olarak adlandırılır. Kuyuda petrol bulunmazsa “kuru kuyu”, kuyudan yalnızca su alınırsa “sulu kuyu” diye isimlendirilir. Keşif kuyusundan sonra aynı rezervuar üzerinde keşfi teyit etmek ve sahanın büyüklüğünü belirlemek amacıyla açılan kuyuya “tespit kuyusu” denir.

Sondaj sonucunda petrol bulunursa kuyu üretim kuyusu olarak hazırlanır. Ancak burada bulunan petrolün ekonomik olması önem arz eder. Çünkü bazı sondajlarda petrolün varlığına rastlanmış olunsa bile kuyudan elde edilecek üretimin ekonomik olmaması nedeniyle kuyu terk edilir. Terk etme işlemi, kuyudaki boruya beton atılarak gerçekleştirilir. Bu durum özellikle Türkiye’de halk arasında sıkça söylenen “ Kuyuda petrol bulundu ancak yabancılar bizim petrol üretmemizi istemediğinden beton döktürüp kapattırdı” gibi çok yanlış düşünceye de neden olmaktadır. Buradaki amaç, gelecekte kuyu ile ilgili yapılacak değerlendirmeler sonucunda kuyunun derinleştirilecek olması ya da kuyudan yapılabilecek üretimin ekonomik hale gelmesi durumlarında betonun delinerek kuyunun üretime açılabilmesidir. (Acar vd., 2007: 22)

Petrol arama maliyetli bir iştir. Arama maliyetleri çeşitli koşullara bağlı olarak değişir. Bu koşullar sahanın yapısına, hidrokarbonun özelliğine, kullanılan teknolojiye, üretim miktarına bağlıdır. Ayrıca ülkelerin yasal ve idari yapısı da arama ve üretim maliyetlerine etki etmektedir.

Maliyetlerin farklı olmasındaki bir diğer önemli unsur ise coğrafi bölgeler arasındaki farklılıklardır. Ortadoğu’nun bazı bölgelerinde maliyetler varil başına bir doların altına kadar inerken petrol çıkarılması zor olan Kuzey Denizi gibi bölgelerde ise varil başına 15 dolara kadar çıkmaktadır. Toplam 2.5 $/varil maliyet ile Irak en ucuz petrol ülkesidir. İran ve Suudi Arabistan da maliyetlerin en düşük olduğu diğer ülkelerdir. Bu iki ülkede arama maliyetleri 4.5 $/varil civarındadır. Yine bu ülkeler haricinde Venezuela, Meksika, Brezilya ve Nijerya’da arama ve üretim maliyetleri 5 $/varil’dir. Bu ülkeler haricinde dünyanın kalanında arama ve üretim maliyetleri 10 $/varile çıkmaktadır. (Karakayalı, 2004: 28)

Buna ek olarak, arama ve üretim maliyetleri, aramanın ve üretimin karada veya denizde olmasına göre değişmektedir. Denizdeki sondajların maliyetleri karadaki sondajlara göre en az üç misli daha pahalıdır. Çünkü denizdeki maliyetler kara sondajında olduğu gibi sadece bölgelere ve platform tiplerine göre değil ayrıca suyun derinliğine göre de değişmektedir.

3.1.2.2. Aşağı Pazarlar (Downstream Markets)

Aşağı pazarlar, arama ve üretim işlemlerinden sonra petrolün rafinajı, dağıtımı, depolanması ve pazarlanması işlemlerini kapsar.

Üretilen petrol öncelikle üretim sahalarından boru hatları, tankerler, demiryolu ya da karayolu ile rafinerilere ulaştırılır. Burada rafine işlemi yapılarak çeşitli petrol ürünleri elde edilir ve bunlar kullanım alanlarına taşınır. Kullanılmayan petrol ve petrol ürünleri ise daha sonra kullanılmak üzere depolanırlar.

Benzin, motorin, gazyağı gibi petrol ürünlerinin elde edilebilmesi için petrolün rafinerilerde işlenmesi gerekmektedir. Çünkü yukarıda petrolün özelliklerinde belirtildiği gibi ham petrol bir hidrokarbon karışımıdır. Bunun sonucu olarak da ham petrolün içerisinde çeşitli bileşenler yer almaktadır.

Kullanım alanlarına ve depolanma çeşitlerine göre ham petrolün rafinajından çeşitli ürünler elde edilir. Örneğin sıvılaştırılmış petrol gazı LPG ham petrolün rafine edilmesi ile elde edilir. Atmosferik basınç ve normal oda koşullarında gaz halinde bulunan LPG basınç altında sıvı hale geçmektedir. LPG’nin sıvılaştırılabilme özelliği sayesinde, basınç altında hacminde bir azalma meydana gelmektedir. Bu özelliği sayesinde LPG’nin taşınmasında ve depolanmasında kolaylık sağlanmaktadır. Basınç altında sıvı halde taşınan ve depolanan LPG, uygulanan basıncın kaldırılmasıyla gaz haline geçerek kullanıma hazır hale gelmektedir. LPG, renksiz, kokusuz ve havadan ağırdır. Kullanım sırasında meydana gelme olasılığı olan kaçakların fark edilebilmesi için LPG kokulandırılmaktadır. (Acar vd., 2007: 27)

Aşağı pazarlar kapsamındaki işlemler de en az yukarı pazarlar kadar pahalıdır. Taşıma, rafinaj ve dağıtım petrol sektöründeki bir diğer önemli maliyetlerdir. Taşıma maliyetlerinin büyüklüğünde ham petrolün coğrafi yerinin önemli bir yeri vardır. Ayrıca, petrolün viskozite gibi karakteristik özellikleri,

petrolün yükleme noktası ile teslimat yeri arasındaki uzaklık da taşıma maliyetlerini etkileyen faktörlerdendir.

Petrolün rafinaj maliyetleri rafinerinin yaşına, işlem kapasitesine ve çalışma şekline göre değişmektedir. Burada ham petrolün işleme miktarından bağımsız olarak amortisman, işçilik giderleri, sigortalar gibi sabit giderler de bulunmaktadır.

Rafine edilmiş ham petrolün dağıtımı arıtma şirketleri tarafından beslenen perakendeciler ile toptancılar tarafından yapılır. Bu nedenle acente ve komisyonculara yapılan ödemeler de dağıtım maliyetlerini oluşturan faktörlerdendir.