Organizmanın giderek yaşlanan ve yıpranan yapısı bireylerde bu süreci olabildiğince sağlam, uzun ve sorunsuz olarak sürdürebilmek çabasına yol açmaktadır. Organizmanın sağlıklı bir şekilde devamlılığı ve dış etkenlere karşı istikrarın ulaşılabilen en üst düzeyde tutulmasının ilk mekanizması M.Ö. 5. yüzyılda tanımlanmıştır. Buna göre Empedokles dört unsurun; kan, balgam, safra ve sevdanın dengede olması gerektiğini belirtmiştir (105). Dengenin bozulmasına yol açan her türlü etkenin uzaklaştırılması ya da ortadan kaldırılması esastır. Bütüncül sağlığı koruma, geliştirme ve hastalıkları tedavi etme uygulamalarının çoğu modern tıp yöntemiyle açıklanamasa da halen uygulamada yaygın olarak kullanılmaktadır (106).
Modern bilim tıp alanında henüz uzmanlaşma başlamadan hastalıkların hepsi için tedavi olanaklarının öngörüsünün yeni yeni oluşmaya başladığı zamanlarda hastalıkların oluşum öncesinden tanınması ve tedavisi fikri oluşmuştur. Sağlıklı kişilerde sağlık muayenesi yapılması fikri ilk kez 1861 yılında Birleşik Krallık’ta ortaya atılmış, daha sonra Fransa’da kabul görmüş ve 20. yüzyıl başlarında Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD) ulaşmıştır (107). Tıp alanında farklı branşlarda uzmanlaşma ile bilinen ilk uygulama ABD’de John Hopkins Üniversitesi’nde 1889 yılından sonra ortaya çıkmıştır. Horace Dobel 1861 yılında sağlıklı kişilerde korunmaya yönelik periyodik sağlık muayenesinin önemini vurgulayan ilk kişidir (108).
PSM’den amaçlanan, hastalıkların henüz klinik olarak ortaya çıkmadığı ya da belirgin hasar oluşturmadığı erken dönemde tanınarak tedavilerinin yapılmasıdır. Burada ilk dönemlerde özellikle işe alınma öncesi sağlıklı olunduğunun teyidi için ya da bireylere sağlık sigortası düzenlenmeden önce riskin belirlenmesi amacıyla kontrol muayenelerinin yapılmasıyla başlamıştır. ABD’de sağlık için riskleri belirlemek amacıyla sağlık muayenesi sürecini 1900’lerin başında öneren kişi Dr. George Gould’dur. Bundan sonra bir sivil toplum kuruluşu olan Ulusal Tüberküloz Derneği ilk kez 1915 yılında genel sağlık muayenesi düzenlemiştir (107). Bundan sonraki süreçte hem bireyleri periyodik muayeneye özendirmek için çeşitli etkinlikler düzenlenmiş, hem de yapılan muayeneler bilimsel yayınlarda değerlendirilmeye başlanmıştır.
Yapılan sağlık muayeneleri ve sonuçlarıyla ilgili 1960’lı yıllarda yapılan yayınlarda muayene sonucunda yeni hastalık tespit etme oranı %40’a kadar ulaştığı söylenmiştir (109). ABD’de endüstride çalışanlar için sağlık muayenesinin ilk kez 1906’da yapıldığı bildirilmektedir (110). Kurumsal çalışmaların önemli bir kısmı da Metropolitan Yaşam
50
Sigortası ve Yaşamı Uzatma Enstitüsü gibi kuruluşların başlattığı sağlık muayenesi girişimleridir ve tamamen finansal açıdan yapılan değerlendirmeler sonucu ortaya çıkmıştır (111). Yirminci yüzyılın başındaki bu uygulamalar daha sonra bankalar ve sigorta şirketlerinin süreci standardize etmek ve karlarını geliştirmek amacıyla çeşitli standartlar geliştirmeleri, kampanyalara destek vermeleri ve hatta bu konuda dergiler yayınlamaları gibi sonuçlara neden olmuştur (112).
Sağlık açısından risk oluşturacak hastalıkların erken belirlenmesiyle ilgili ticari olmayan ilk kapsamlı kurumsal çalışmalardan biri Amerika Tıp Birliği (American Medical Association, AMA) tarafından 1920’lerde başlatılmış ve bu sağlık muayeneleri ile ilgili doktorların davranış tarzını standardize edebilmek için rehberler hazırlanmıştır (113). PSM başlangıçta genel toplum taramaları ve sağlık eğitimi şeklinde tasarlanmıştır. Daha sonra özel grupların hastalık risklerinin belirlenmesi ya da erken dönemde tespit ve tedavisinin yapılabilmesi için izlenmesine yönelik değişim göstermiştir (114). Günümüze ulaşan süreçte en kapsamlı kanıta dayalı toplumsal tarama rehberlerinin ilki Kanada’da 1976 yılında oluşturulmuştur (3). Bunu ABD’de 1984 yılında ABD Halk Sağlığı hizmetleri tarafından hazırlanan U.S. Preventive Services Task Force izlemiştir. USPSTF tarama, danışmanlık ve koruyucu hizmetlerin bilimsel kanıtlarının titiz ve tarafsız bir biçimde değerlendirilmesini yapmaktadır. Onun önerileri uluslararası alanda kinik koruyucu hizmetler için altın standart olarak kabul görür.
20. yüzyılın başında sigorta şirketlerince benimsenip yaygınlaştırılan PSM’leri 1930’lara gelindiğinde ekonomik durgunluk döneminde önemini bir miktar kaybetmiştir. İkinci dünya savaşı öncesinde PSM’nin bir tıbbi gereklilikten ziyade iş dünyasını ve sigorta sektörünü ilgilendiren bir uygulama olduğu ‘Memoral Bank Found‘ tarafından hazırlanan raporda açıkça belirtilmektedir. PSM’nin istenilen tarzda yürütülmesi için doktorların eğitimine yönelik rehberler hazırlandığı ve toplumsal katılımı arttırmak için görsel ve yazılı materyallerin kullanıldığı tanıtımların yapıldığı belirtilmektedir (115). Ancak ikinci dünya savaşını takiben tanımlanan ‘multiphasic screening’ adı verilen, doktorlardan ziyade sağlık teknikerlerince yürütülen ve doktorların buradan elde edilen verilere göre karar verdiği tarama programları ile PSM’ler yeniden yaygınlaşmıştır. Bu dönemin en gözde taraması mikrofilm ile akciğer patolojilerinin; özellikle tüberkülozun taranması olmuştur (116,117).
PSM’nin yararları üzerine yapılan yayınlara ek olarak 1970’lerden sonra PSM’nin kayda değer bir yararının olmadığı hatta çeşitli sakıncalar içerdiğine ilişkin yayınlar yapılmaya başlanmıştır (117). Periyodik sağlık muayenesi çoğu insana çok şey ifade etse
51
de birçok görüş bunun hastaları sağlık durumlarına ve hastalıktan korunmaya odaklandırdığı fikrindedir. PSM sırasında hangi tarama ve koruma programlarının uygulanacağı pratikten pratiğe değişkenlik gösterir. Hangi uygulamanın yapılacağı PSM kriterleri doğrultusunda o muayenede belli olur. Her muayenede testler topluluğu ve saçtan ayak parmağına muayene yapılması etkili değildir bunun yerine kişiye özel, risk faktör değerlendirmesi ile karara varılmış uygulamaların yapılması çok daha yararlıdır (18).