Periodontal DiĢ Hastalığının Tespit Edilmesi ve Tedavisinde Bir Bulanık Uzman

Tıp alanında her gün yaĢanan değiĢim, hastalıkların tedavilerine de doğru orantılı olarak yansımaktadır. Bulanık mantık ve uzman sistemlerin yer aldığı tıp

alanındaki uygulamalarda normal yöntemlere göre yapılan teĢhis ve tedavilerin yanında BUS‟ler daha baĢarılı sonuçlar vermiĢtir (Allahverdi ve Torun, 2007).

Bir bulanık sistem tasarlamaya karar verildikten sonra takip edilen ilk adım “Eğer-Öyleyse” kurallarını toplamaktır. Bu kurallar genellikle bir uzman yardımıyla yazılır (SarıtaĢ ve ark., 2009).

ÇıkıĢ mekanizması olarak Mamdani yaklaĢımı kullanılmıĢtır. Her bir kural için geçerlilik derecesi (α) Mamdani max -min kuralına göre formüle edilir. Tetiklenen kuralların geçerlilik derecesinin maksimumu:

(5.1)

formülüne göre hesaplanır. DurulaĢtırmada geçerlilik derecesi esnasında kesin değerler “ağırlık merkezi” metodu ile elde edilir (SarıtaĢ ve ark., 2009).

Dental manada bulanık mantıkla alakalı birçok çalıĢma yapılmıĢtır. Bunlar arasında kobalt kromun otomatik polisajını bulanık kontrol ile yapımı, dental radyografın otomatik kaydı, dental hastalıkların belirlenmesinde bulanık uzman sistem ve uygulaması gibi örnekler verilebilir.

Periodontal diĢ hastalığın belirlenmesi ve çeĢidinin tespit edilmesinde klinik ve laboratuar yöntemleri kullanılır. Tedavi sonucu elde edilen veriler kaydedilerek hastalığın süreci ve aktivitesi hakkında bilgi toplanılır.

Bu tezde özellikle klinik değerler göz önünde bulundurularak pediodontal hastalığın tespitinde bir bulanık uzman sistemi geliĢtirilmiĢtir.

Bu sistemi tasarlarken giriĢ değerleri olarak; a) Gingival Ġndeks

b) Alveoler Kemik Kaybı c) Sondlama Cep Derinliği d) Mobilite

e) AtaĢman Kaybı

Değerleri kullanarak Periodontal hastalığın derecesi belirlenmiĢtir. Periodontal hastalık derecesi Çizelge 5.1.‟de gösterildiği gibi 2 kademeden oluĢmuĢtur, Bunlar

1. Gingivist 2. Periodontitis

Çizelge 5.1. Periodontal Hastalığın Derecesi

Periodontal Hastalık Derecesi Alt Kademe Hastalık ÇeĢidi

→1 GĠNGĠVĠST →1 hafif gingivist →2 orta gingivist →3 Ģiddetli (ilerlemiĢ)

gingivist

→dental plağa bağlıolan gingivist

→dental plağa bağlı olmayan gingivist →kronik gingivist →hormon etkili gingivist

→ilaç kullanımına bağlı gingivist

→bakteriyal, viral, mantarla alakalı gingivist

→2 PERĠODONTĠTĠS →1 hafif (erken) periodontitis →2 orta periodontitis →3 Ģiddetli (ilerlemiĢ) periodontitis →kronik →agresif →sistematik hastalıkla iliĢkili →nekrotize →hızlı ilerleyen →yetiĢkin periodontitis

olarak belirlenerek çıkıĢ değerleri oluĢturulmuĢtur. Alveoler kemik kaybı düzeyi “mm” olarak belirtilmiĢtir. Bu çıkıĢ değerleri kullanılarak bu değerlerle beraber yaĢ ve diğer risk faktörlerini de eklenerek bulanık uzman sistem tasarlanmıĢtır. Bu sistem sonucunda hastalığın çeĢidi olan sağlıklı, gingivist, periodontitis ve alt dereceleri belirlenecek ve uygun tedavi yöntemi önerilmiĢtir.

Bununla beraber hastalığın tedavi aĢamasında kullanılan muayene formu gibi bir Ģablon oluĢturulup bu Ģablon yardımıyla sistem tasarlanmıĢtır. Ayrıca bir anketle beraber hastalığa etki eden diğer faktörler de kural olarak sisteme dahil edip hastalığın çeĢidi ve tedavi yöntemi belirlenmiĢtir.

Periodontal diĢ hastalığın belirlenmesi ve çeĢidinin tespit edilmesinde klinik ve laboratuar yöntemleri kullanılır. Tedavi sonucu elde edilen veriler kaydedilerek hastalığın süreci ve aktivitesi hakkında bilgi toplanılır.

Bu sistemi tasarlarken giriĢ değerleri olarak;

a) Gingival Ġndeks (GI): 0-3 im arası değer alır. DiĢ eti sağlığını sorgulamak için kullanılır. Gingival Ġndeksin giriĢ değerinin linguistik ifadesi ve ġekil 5.1‟de üyelik grafiği gösterilmiĢtir.

(5.2)

(5.3)

(5.4)

5.2, 5.3, 5.4 ifadelerinden aĢağıdaki üyelik dereceleri elde edilir.

µazilt (x)= {1/0 + 1/0,5 + 1/1 + 0,5/1,5 + 0/2 + 0/2,5 + 0/3 } µortailt (x)= {0/0 + 0/0,5 + 0/1 + 0,5/1,5 + 1/2 + 0,5/2,5 + 0/3 } µçokilt (x)= {0/0 + 0/0,5 + 0/1 + 0/1,5 + 0/2 + 0,5/2,5 + 1/3 }

ġekil 5.1. Gingival Ġndeks Üyelik Grafiği

b) Alveoler Kemik Kaybı (AKK) : 0-9 mm arası değer alır. DiĢin destek dokusu olan kemik kaybının ölçümü için kullanılır. Alveoler Kemik Kaybının giriĢ değerinin linguistik ifadesi ve ġekil 5.2‟de üyelik grafiği gösterilmiĢtir.

(5.5)

(5.6)

(5.7)

5.5, 5.6, 5.7 ifadelerinden aĢağıdaki üyelik dereceleri elde edilir.

µazakk (x)= {1/0 + 1/1 + 0,75/2 + 0,5/3 + 0,25/4 + 0/5 + 0/6 + 0/7 + 0/8 + 0/9}

µortaakk (x)= {0/0 + 0/1 + 0,25/2 + 0,5/3 + 0,75/4 + 1/5 + 0,75/6 + 0,5/7 + 0,25/8 + 0/9} µçokakk (x)= {0/1 + 0/2 + 0/3 + 0/4 + 0/5 + 0,25/6 + 0,5/7 + 0,75/8 + 1/9}

ġekil 5.2. Alveoler Kemik kaybı Üyelik Grafiği

c) Sondlama Cep Derinliği (SCD) : 0-7 mm arası değer alır. Doku kaybının ölçümü için kullanılır. Sondlamada Cep Derinliği giriĢ değerinin linguistik ifadesi ve ġekil 5.3‟te üyelik grafiği gösterilmiĢtir.

(5.8)

(5.9)

(5.10)

5.8, 5.9, 5.10 ifadelerinden aĢağıdaki üyelik dereceleri elde edilir.

µazderin (x)= {1/0 + 1/1 + 0,67/2 + 0,33/3 + 0/4 + 0/5 + 0/6 + 0/7 } µortaderin(x)= {0/0 + 0/1 + 0,33/2 + 0,67/3 + 1/4 + 0,67/5 + 0,33/6 + 0/7 } µçokderin (x)= {0/1 + 0/2 + 0/3 + 0/4 + 0,33/5 + 0,67/6 + 1/7 }

ġekil 5.3. Sondlama Cep Derinliğinin Üyelik Grafiği

d) Mobilite (MOB) : 0-3 mm arası değer alır. DiĢteki hareketlilik miktarını ölçmek için kullanılır. Mobilitenin giriĢ değerinin linguistik ifadesi ve ġekil5.4‟te üyelik grafiği gösterilmiĢtir.

(5.11)

(5.12)

(5.13)

5.11, 5.12, 5.13 ifadelerinden aĢağıdaki üyelik dereceleri elde edilir.

µazhrt (x)= {1/0 + 1/0,5 + 1/1 + 0,5/1,5 + 0/2 + 0/2,5 + 0/3 } µortahrt (x)= {0/0 + 0/0,5 + 0/1 + 0,5/1,5 + 1/2 + 0,5/2,5 + 0/3 } µçokhrt (x)= {0/0 + 0/0,5 + 0/1 + 0/1,5 + 0/2 + 0,5/2,5 + 1/3 }

ġekil 5.4. Mobilite Üyelik Grafiği

e) AtaĢman Kaybı (AK) : 0-8 birim arası değer alır. YapıĢık DiĢetini kemiğe bağlı liflerin kaybını ölçmek için kullanılan parametredir. AtaĢman Kaybının giriĢ değerinin linguistik ifadesi ve ġekil 5.5‟te üyelik grafiği gösterilmiĢtir.

(5.14)

(5.15)

(5.16)

5.14, 5.15, 5.16 ifadelerinden aĢağıdaki üyelik dereceleri elde edilir.

µazderin (x)= {1/0 + 1/1 + 1/2 + 0,67/3 + 0,33/4 + 0/5 + 0/6 + 0/7 + 0/8 } µortaderin(x)= {0/0 + 0/1 + 0/2 + 0,33/3 + 0,67/4 + 1/5 + 0,67/6 + 0,33/7 + 0/8 } µçokderin (x)= {0/1 + 0/2 + 0/3 + 0/4 + 0/5 + 0,33/6 + 0,67/7 + 1/8 }

ġekil 5.5. AtaĢman Kaybının Üyelik Grafiği

Bu değerleri kullanarak Periodontal hastalığın derecesi belirlenmiĢtir. Periodontal hastalık derecesi 2 kademeden oluĢacak, Bunlar;

1. Gingivist 2. Periodontitis

Bununla beraber 6 tane alt kademe oluĢturulmuĢtur. Bu alt kademeler hastalığının hassasiyet derecesinin arttırarak daha iyi sonuçlar elde edilmesi amaçlanmıĢtır. (5.17) (5.18) (5.19) (5.20) (br)

(5.21) (5.22) µhafifgingivitis (x)= {1/0 + 1/5 + 1/10 + 0,5/15 + 0/20 } µortagingivitis (x)= {0/10 + 0,5/15 + 1/20 + 0,5/25 + 0/30 } µĢiddetligingivitis (x)= {0/20 + 0,5/25 + 1/30 + 0,5/35 + 0/40 } µhafifperiodontitis (x)= {0/30 + 0,5/35 + 1/40 + 0,75/45 + 0,5/50 + 0,25/55 + 0/60} µortaperiodontitis (x)= {0/40 + 0,25/45 + 0,5/50 + 0,75/55 + 1/60 + 0,75/65 + 0,50/70 + 0,25/75 + 0/80 } µĢiddetliperiodontitis (x)= {0/60 + 0,25/65 + 0,5/70 + 0,75/75 + 1/80 + 1/85 + 1/90}

ġekil 5.6. Hastalığın Derecesi Üyelik Grafiği

ÇıkıĢ değerlerinin ġekil 5.6‟da gösterildiği gibi linguistik ifadeleri olarak belirlenerek çıkıĢ değerleri oluĢturulmuĢtur. Bu çıkıĢ değerleri kullanılarak bu değerlerle beraber yaĢ ve diğer risk faktörlerini de eklenerek bulanık uzman sistem tasarlanmıĢtır. Bu sistem sonucunda hastalığın çeĢidi olan gingivist, periodontitis ve alt dereceleri belirlenmiĢ ve uygun tedavi yöntemi önerilmiĢtir.

Bununla beraber hastalığın tedavi aĢamasında kullanılan muayene formu gibi bir Ģablon oluĢturulup bu Ģablon yardımıyla sistem tasarlanmıĢtır. Ayrıca bir anketle beraber hastalığa etki eden diğer faktörler de kayda geçilerek sisteme dâhil edip hastalığın çeĢidi ve tedavi yöntemi belirlenmiĢtir.

OluĢturulan sistem ġekil 5.7‟de gösterilmiĢtir.

ġekil 5.7. Periodontal DiĢ Hastalığının Tespiti Ġçin Tasarlanan BUS

Yukarıdaki Ģekilde gösterildiği gibi klinik ve radyografik değerlerin bulanık uzman sisteme giriĢinden sonra bu sistem bize hastalığın derecesini bulacaktır. Bundan sonraki aĢamada da risk faktörleri devreye girerek soru-cevap yoluyla bir uzman sistem geliĢtirilerek hastalığın çeĢidi ve bu hastalığa uygun tedavi yöntemi önerilmiĢtir.

Tasarlanan bulanık uzman sisteme ait giriĢ ve çıkıĢ değerler ve oluĢturulan kurallardan bazıları Çizelge 5.2‟deki gibi gösterilmiĢtir. Burada Gingival Ġndeks (GI), Mobilite (MOB), Sondlamada Cep Derinliği (SCD), AtaĢman Kaybı (AK) ve Alveoler Kemik Kaybı (AKK) giriĢ değerlerine göre Hastalığın Derecesi çıkıĢ değeri olarak ifade edilmiĢtir.

Kural 1: Eğer GI az ve MOB az ve SCD az ve AK az ve AKK az Öyleyse Hastalığın Derecesi Hafif Gingivitistir.

…..

Kural 15: Eğer GI çok ve MOB orta ve SCD az ve AK az ve AKK az Öyleyse Hastalığın Derecesi Orta Gingivitistir.

Kural 26: Eğer GI çok ve MOB çok ve SCD çok ve AK az ve AKK az Öyleyse Hastalığın Derecesi ġiddetli Gingivitistir.

…..

Kural 89: Eğer GI çok ve MOB çok ve SCD çok ve AK az ve AKK orta Öyleyse Hastalığın Derecesi Orta Periodontitis.

…..

Çizelge 5.2. BUS Kural Tablosu

KURAL

NO GI SCD MOB AK AKK Hastalığın Derecesi 1 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE AZ VE AZ O HALDE hafif gingivitis 2 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE hafif gingivitis 3 EĞER AZ VE AZ VE ÇOK VE AZ VE AZ O HALDE hafif gingivitis 4 EĞER AZ VE ORTA VE AZ VE AZ VE AZ O HALDE hafif gingivitis 5 EĞER AZ VE ORTA VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE hafif gingivitis 10 EĞER AZ VE ORTA VE ÇOK VE AZ VE AZ O HALDE orta gingivitis 11 EĞER AZ VE ÇOK VE AZ VE AZ VE AZ O HALDE orta gingivitis 12 EĞER ORTA VE AZ VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE orta gingivitis 13 EĞER ORTA VE ORTA VE AZ VE AZ VE AZ O HALDE orta gingivitis 14 EĞER ORTA VE ORTA VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE orta gingivitis 18 EĞER ORTA VE ORTA VE ÇOK VE AZ VE AZ O HALDE Ģiddetli gingivitis 19 EĞER ORTA VE ÇOK VE AZ VE AZ VE AZ O HALDE Ģiddetli gingivitis 20 EĞER ORTA VE ÇOK VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE Ģiddetli gingivitis 21 EĞER ORTA VE ÇOK VE ÇOK VE AZ VE AZ O HALDE Ģiddetli gingivitis 22 EĞER ÇOK VE ORTA VE ORTA VE AZ VE AZ O HALDE Ģiddetli gingivitis 27 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE AZ VE ORTA O HALDE hafif periodontitis 28 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE ORTA VE ORTA O HALDE hafif periodontitis 29 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE AZ VE ORTA O HALDE hafif periodontitis 30 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE ORTA VE AZ O HALDE hafif periodontitis 31 EĞER AZ VE AZ VE ÇOK VE AZ VE ORTA O HALDE hafif periodontitis 50 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE AZ VE ÇOK O HALDE orta periodontitis 51 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE ORTA VE ÇOK O HALDE orta periodontitis 52 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE ORTA VE ORTA O HALDE orta periodontitis 53 EĞER AZ VE AZ VE ÇOK VE AZ VE ÇOK O HALDE orta periodontitis 54 EĞER AZ VE AZ VE ÇOK VE ORTA VE ORTA O HALDE orta periodontitis 91 EĞER AZ VE AZ VE AZ VE ÇOK VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 92 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE AZ VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 93 EĞER AZ VE AZ VE ORTA VE ORTA VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 160 EĞER ÇOK VE ÇOK VE ORTA VE ORTA VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 161 EĞER ÇOK VE ÇOK VE ORTA VE ÇOK VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 162 EĞER ÇOK VE ÇOK VE ÇOK VE AZ VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis 163 EĞER ÇOK VE ÇOK VE ÇOK VE ORTA VE ÇOK O HALDE Ģiddetli periodontitis

Kural tablosu uzman bir diĢ hekiminden faydalanarak oluĢturulmuĢtur. Hastalığının genel yapısı itibariyle 164 tane kural yazılmıĢtır. GiriĢ değerlerine bakılarak 5 giriĢ değerinin 3‟er ara değerden ve 35

= 243 tane kural yazılması gerekli olmasına rağmen uzman diĢ hekimi tarafından 164 kural yazılmıĢtır.

Bunun sebebi periodontal diĢ hastalığını oluĢturan etmenlerin doğrusal manada hastalığın tam sebebini oluĢturmuyor olmasıdır. Örnek olarak; Gingival indeks, sondlamada cep derinliği ve mobilite değerleri özellikle hastalığın gingivitis döneminde belirginleĢen değerler olarak kullanılırken, periodontitisin oluĢması için ataĢman kaybı ve alveoler kemik kaybının oluĢması gerekir. Kurallar oluĢturulurken bu durumlar dikkate alınarak kurallar oluĢturulmuĢtur. Kurallar genel olarak dengeli dağıtılmıĢtır fakat çıkıĢ değerlerine göre kurallar hastalık derecesi periodontitisli hasta grubuna ait çıktı değerler fazladır. Bulanık Uzman Sistem oluĢturulurken alveoler kemik kaybının giriĢ değeri ataĢman kaybından büyük olmalıdır. Bunun sebebi de ataĢman kaybı oluĢtuktan sonra alveoler kemik kaybının oluĢmasıdır. Hastanın klinik, radyografik ve kontültasyon değerlerine bakılarak bulanık uzman sistem programı yazılmıĢtır. Bundan dolayı giriĢ olarak kullanılacak her değer tahmin edilen sonuçları vermeyecektir.