ulaşılması öngörülmektedir. Pakistan’da e-ticaret daha çok elektrikli cihaz ve elektronik ürünleri için kullanılmaktadır ve bu ürünlerin toplam e-ticaret hacmi içerisindeki payı yüzde 50,5’tir ve bu kale-mi sırasıyla hazır giyim (yüzde 24,7), ev ve bah-çe ürünleri (yüzde 7,3), yiyecek ve süpermarket ürünleri (yüzde 5,4) takip etmektedir. Pakistan’da dağıtım ve satış kanallarının verimli bir şekilde kul-lanılabilmesi ülkenin lojistik altyapısı ile de doğru orantılıdır ve bu konuda yakın bir geçmişe kadar ciddi sıkıntılar yaşanmışsa da son dönemlerde özellikle CPEC projelerinin hayata geçirilmesiyle bir iyileşme sürecine girilmiştir. Ülkedeki toplam 263,775 km. uzunluğunda karayolunun 185,063’ü asfalt kaplıdır. Toplam 11,881 km.’lik demiryolu ağı büyük ölçüde İngiliz sömürge döneminden kalmıştır ve modernizasyona ihtiyaç duymaktadır.
Ülkedeki beş deniz limanı (Muhammed Bin Kasım, Karaçi, Hub Belucistan, Gvadar ve Gadani) ile on Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü ICAO koduna sahip ticari havalimanı Pakistan’ın lojistik ağının önemli ayaklarını oluşturmaktadır.
5. RİSK ANALİZİ
Her ülkede olduğu gibi Pakistan’da iş yapmanın da beraberinde getirdiği riskler vardır. Bu risk-lerin iyi anlaşılması, takibi ve yönetimi, yabancı yatırımcıların bu ülkede başarılı olmalarının en temel koşuludur. Pakistan’da yabancı yatırımcı-ların karşılaşabilecekleri ve birçoğu bu ülkede iş yapan Türk firmaları tarafından da rapor edilmiş olan riskler dört başlık altında ele alınabilir: eko-nomik riskler, hukuki riskler, operasyonel riskler ve güvenlik riskleri.
Ekonomik riskler:
■ Dünya genelinde devam etmekte olan Co-vid-19 pandemisinin etkileri Pakistan’ın karşı karşıya bulunduğu en büyük ekonomik riski oluşturmaktadır. Bu rehberin hazırlandığı dö-nem itibariyle her ne kadar pandeminin etkileri büyük ölçüde kontrol altına alınmışsa da yeni bir dalga ve bu dalga ile birlikte sosyal ve ha-yata kısıtlamaların yeniden getirilme ihtimali sürmektedir. Pakistan’da pandeminin etkileri-nin yeniden şiddetlenmesi ülke ekonomisine hem arz hem de talep tarafında ciddi bir baskı uygulayabilir.
■ Pandeminin etkilerinin tamamen sona ermesi bile Pakistan üzerinde ekonomik riskler oluş-turacaktır. Pakistan özellikle enerjide ithalata bağımlı bir ülkedir. Covid-19’un küresel eko-nomi üzerindeki etkilerinin azalması ya da sona ermesi, küresel enerji talebinde ve dolayısıyla fiyatlarında hızlı bir artışa yol açacaktır. Bu da Pakistan’ın ödemeler dengesini olumsuz yönde etkileyebilir.
■ Hükümetin IMF ile uyguladığı programa ülke içerisinde gerek siyasi gerekse halk nezdinde bir muhalefet söz konusudur. Bu programın uygulanmasında sorunlar yaşanması, yapısal reform sürecini yavaşlatabilir.
■ Hükümet, Çin ile iş birliğine ve CPEC girişimine büyük önem vermektedir. Ancak bu girişim-de iki taraf arasında anlaşmazlıklar yaşanması, projelerin iptal edilmesi veya sözleşmelerin yeniden müzakere edilmesi girişimin sekteye uğramasına yol açabilir ve bu da Pakistan eko-nomisi için bir risk oluşturacaktır.
Hukuki riskler:
■ Pakistan’da son 15 yıl içerisinde yüksek profilli projelere ait sözleşmelerin gözden
geçirilme-si ya da iptal edilmegeçirilme-si söz konusu olmuştur.
Bu durum genellikle devletin yerli şirketlerle yaptığı sözleşmelerde geçerli olsa ve yabancı firmaların sözleşmelerinde büyük sorunlar ya-şanmamışsa da mevcut hükümet kendisinden önce yapılan sözleşmeleri gözden geçireceğini ifade etmektedir. Bu bağlamda ülkede yeni proje iptallerinin söz konusu olabileceği de-ğerlendirilmektedir.
■ Yargı sisteminin üzerindeki yükün aşırı bir şekil-de fazla olması ve arabuluculuk sisteminin şekil-de yavaş yürümesi, anlaşmazlıkların çözülmesini zorlaştırmaktadır ve bu da tüm taraflar için ciddi bir risk oluşturmaktadır.
■ CPEC kapsamındaki altyapı ve inşaat ihale-lerinde Çin firmaları lehine şartlar konulması üçüncü ülkelerden firmalar açısından önemli bir risk teşkil etmektedir.
Operasyonel riskler:
■ Pakistan hükümeti yolsuzlukla mücadeleyi ba-şarılı bir şekilde sürdürmektedir ve bu alanda bugüne değin önemli bir aşama katedilmiş-tir. Ancak yine de ekonomik hayatın bir çok alanında var olan yolsuzluk, özellikle yabancı yatırımcılar için dikkat edilmesi gereken bir risk oluşturmaktadır.
■ Pakistan’ın yaşamakta olduğu ödemeler den-gesi sorunu nedeniyle Merkez Bankası peşin ödemeler, ülkeden döviz çıkışı ve kâr transferi konusundaki uygulamaları sıkılaştırmaktadır. Bu durum hem Pakistan’da iş yapan hem de bu
ülkeye ihracat yapan yabancı firmaları olumsuz yönde etkilemektedir.
■ Pakistan’da eyaletler arasında zaman zaman farklı gümrük uygulamaları söz konusu olabil-mektedir. Bu durum Pakistan ile ticarette sık karşılaşılan risklerin başında gelmektedir.
■ Başta CPEC girişimi olmak üzere birçok projey-le Pakistan’ın fiziksel altyapısının geliştirilmesi yönünde adımlar atılmaktadır. Ancak halen başta lojistik ve telekomünikasyon alanlarında olmak üzere altyapıda söz konusu olan yeter-sizlikler ekonomik faaliyetler karşısında bir risk unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkede başta limanlarda olmak üzere altyapının yetersizlikleri özellikle gümrük işlemlerinde zaman kaybına ve aşırı derecede yüksek maliyetlere yol aça-bilmektedir.
■ Son dönemlerde ülkenin bir çok şehrinde grevlerin yapıldığı ve bu grevlerin kimi zaman şiddet içeren bir hâle dönüştüğü görülmüştür.
Özellikle taşımacılık ve enerji sektörlerinde yaşanan bu durum ekonomik faaliyetlerin ke-sintiye uğramasına ve maddi zarara yol açabil-mektedir.
Güvenlik riskleri:
■ Hindistan ile Pakistan arasındaki sınır anlaşmaz-lıkları devam etmektedir ve bu durum bir sıcak çatışma riskinin daima gündemde kalmasına yol açmaktadır. Her ne kadar olası bir çatışma durumunun daha önceki benzerlerinde olduğu gibi sınır bölgesiyle kısıtlı kalması ve düşük şiddette gerçekleşmesi muhtemel ise de ilişki-lerdeki gerginlik ekonomi üzerinde de bir risk oluşturmaktadır.
■ Ülkede terör saldırıları 2016 yılından beri dü-zenli olarak azalmakta ve bu anlamda Pakis-tan’da giderek bir istikrar ortamı oluşmaktadır.
Ancak yine de bu risk ihmal edilmemeli ve şirketlerin risk değerlendirme ve yönetim sü-reçlerinde mutlaka yer verilmelidir.
■ Sivil toplum kanadında yer alan bazı grupların Pakistan’da zaman zaman hükümetin çıkarttığı yeni kanunlara ya da bazı ekonomik projelere karşı protestolarını artırdıkları ve gösterilerde bulundukları görülmektedir. Bu gösteriler ço-ğunlukla şiddet içermese de özellikle ekonomik projelere karşı oluşabilecek toplumsal tepkiler şirketler tarafından göz ardı edilmemelidir.