Padişahtan Gelen Ferman ve Beratlar

Ferman, Divân-ı Hümâyûn veya PaĢakapısı‘ndaki divanlarda alınan kararlara uygun olarak yazılan ve üzerinde tuğra bulunan padiĢah emirlerinin genel adıdır (Kütükoğlu, 1995: 401–406). Belgeler içerisinde, ‗‗emir‘‘, ‗‗emr-i âli‘‘ ve ‗‗hüküm‘‘ ifadeleri de fermanla aynı anlamda kullanılabilmektedir.

Sefer açılması, asker sevki, vergi vb. devlet iĢlerine iliĢkin fermanlar doğrudan doğruya Divân-ı Hümâyûn‘un kararı ve padiĢahın emri ile hazırlanıp ilgili makamlara ya da Ģahıslara yollanmaktaydı. Öte taraftan icra makamının baĢı olarak, ihtilaflı bir sorunla ilgili padiĢahın görüĢünü içeren fermanlar da yazılabilmekteydi (Kütükoğlu, 1995: 401–406).

Fermanların yazılmasında dikkat edilen bazı noktalar vardır. Fermana ilk olarak padiĢahın tuğrasının atılmasıyla baĢlanır ve padiĢaha yaraĢır ifadelerle bir giriĢ yapılırdı. Bizim incelediğimiz sicil defterindeki fermanlar asıl nüshalar olmayıp aslından çoğaltılmalarından dolayı padiĢah tuğralarını içermemektedirler. Fermana, gönderilen

kiĢi ya da kiĢilerin adları yazılmadan iĢgal ettikleri makama uygun elkap ve dualar konurdu:

“Emirü‟l-ümerâi‟l-kirâm kebîrü‟l kübrâi‟l-fihâm zû‟l-kadri ve‟l-ihtirâm sahibü‟l-izzi ve‟l-ihtişam bî-mezîdi inâyeti‟l meliki‟l â„la hâlâ Sivas eyâleti ferîki Seyyid Sa„id Paşa dâmet me„aliyehu ve iftihârü‟l-ekâbir ve‟l-ekârim cami„ü‟l-mefâhir ve‟l-mekârim el-muhtasu bî-mezîdi inâyeti‟l meliki‟d-dâim ricâl-i devlet-i aliyyemden eyâlet-i mezkûre defterdârı Veliyyüddin Bey zîde uluvvihu ve mefâhirü‟l-ülemâ-yı muhakkıkîn me„adinü‟l-fezâili ve‟l-yakîn zikr-i âti kazâlâra nâ‟ib ve müftiler zîde ilmühüm ve mefâhirü‟l-emâsil ve‟l-akrân a„zâ-yı meclis-i kürs-i eyâlet zîde kadruhum...” (TġS 55, 56/1).

Duadan sonra fermanın ―nakil / iblağ‖ bölümü baĢlar. Burada fermanın yazılma nedeni üzerinde durulur. Nakilden önce, dua ile nakil bölümünü bağlayan “… tevkî„-i

refî„-i hümâyûn vasıl olacak ma„lûm ola ki…” ibaresine yer verilir (TġS 55, 56/1).

Nakil kısmı konuya göre kısa veya uzun olabilir. Kimi zaman bir cümle iken kimi zaman fermanın büyük kısmı nakil bölümüne ayrılabilir. Fermanlarda en son olarak ―mahall-i tahrir‖ denilen fermanın yazıldığı yer belirtilirdi. Fermanın yazıldığı yer sol alt köĢede bulunurdu. Eğer ferman Ġstanbul‘dan yazılmıĢ ise ―Be makam-ı Kostantiniyye el-mahrûse‖ biçiminde ya da ‗‗ Kostantiniyye-i Mahrûse‘‘ Ģeklinde verilirdi. Defterde bulunan fermânların konuları Ģunlardır:

Tablo 2. Defterde bulunan fermânların konuları

Belge No Konu

(TġS 55, 5/2) KapucubaĢı Celal Bey‘in ma‗âĢına dâ‘ir

(TġS 55, 5/3) Asitane-i Aliyeden musûl‘a giden elbiseye dair

(TġS 55, 8/3) Kalhâne civarında bulunan su yollarının tamir ve bakımı (TġS 55, 11/1) Rahip Agobos‘un Tokad ve tevâbi‗i marhasalığınına

atanmasına dair

(TġS 55, 10/2) Kâtil Biskenli Davud oğlu Mehmed ‘in kısası yerine kan parası olan bin üc yüz guruĢu verecek parasının olup olmadığının araĢtırılmasına dair

(TġS 55, 38/1) Ecnâs olan eksik ve kesik ve delik ve tizâb altına dair (TġS 55, 49/1) Cizye-i Ģer‗iyyelerinin tahsîl edilmesine dair

(TġS 55, 52/1) Trabzon iskelesinden Bağdad‘a alayların zâbitân ve neferâtı için tanzîm olunan feslerin nakline dair

(TġS 55, 55/1) Elli altı ve yedi senelerine mahsûben kazâ re‗âyâsından alınan cizyelerin tahsîlinde bazı hilâf-ı Ģer‗ vuku‗ bulduğundan elli sekiz senesi cizyesi için dikkat edilmesine dair

(TġS 55, 56/1) Kâ‘in göl ve derelerden sülük saydı mukata‗asına dair

(TġS 55, 60/3) Samsun iskelesinden Diyarbekir cebehânesine taĢıncak baruta dair

(TġS 55, 63/2) Tokadlı Kazzâz oğlu Kirkor ve Kifork adlı Ģahısların satıĢ yaptıkları halde vergi vermemek için satıĢı saklamaları ve bunun ortaya çıkmasına dair

(TġS 55, 64/1) Evkâflar hakkında vurûd eden emir

(TġS 55, 66/1) Süleyman Bey‘in Ergani ma‗den-i humâyûnum hâsılâtında olan nühâsın Samsun iskelesine nakli için görevlendirilmesi hususu (TġS 55, 68/2) Nufus mukayyedliğiyle jurnal kitabetinin Rüstem Efendi‘ye

ihâlesine dair

(TġS 55, 70/1) Cesim gümrüklerin bedelâtına dair

(TġS 55, 75/1) Komanat nâhiyesine tâbi‗ Bizeri Kilisesinin ta‗mîrîne iliĢkin (TġS 55, 79/1) insanların namaz ve benzeri ibadetleri mescid ve camilerde

cema‗atle edâ eylemeleri hususuna dair (TġS 55, 90/1) Evkâflar hakkında vurûd eden emir

(TġS 55, 97/1) Atufetlü Abdulkerim PaĢa‘nın Diyarbekir‘den dönüĢ sırasında gerekli hizmet-i lazimelerinin görülmesine dair

(TġS 55, 98/1) Vefat eden mukata‗a akrabaları berat almadan mukata‗a gelirlerine devam etmiĢ, bunun önüne geçilmesine dair

(TġS 55, 99/4) Sultan Abdulhamid‘in doğumu dolayı yedi gün yedi gece beĢer nevbet top attırılarak kutlamalar yapılmasına dair

(TġS 55, 100/2) Sivas‘ta bulunan timarlı süvâri ikinci alayının Bağdâd‘a celbi (TġS 55, 101/2) Bağdâd vâlisi El-Hac Mehmed Nedim PaĢa‘nın Trabzon‘dan

PaĢa‘nın ona refekat etmesine dair

Bir tayini, bir vazife veya muafiyetin verildiğini gösteren, üzerinde padiĢahın tuğrasının da bulunduğu belgeye berat denmektedir. Bir adı da niĢan olan ve ilk dönemlerde biti ya da misal de denilen berat bir me‘mûriyete tayin, bir gelirden tahsis, bir Ģeyin kullanılma hakkı, bir imtiyaz ve muafiyetin verildiğini gösteren ve padiĢahın tuğrasını taĢıyan belge olup ancak tuğra sahibi olan padiĢahın saltanatı süresince geçerliydi (Kütükoğlu, 1998: 472). Beratın yeni padiĢahın zamanında da geçerliliğini koruyabilmesi ancak tecdit olduğu belirtilen yenisinin verilmesi ile mümkün olabilmekteydi. Ġncelediğimiz defterde toplam 2 tane berat kaydı vardır. Bu kayıtlardan ulaĢtığımız baĢlıca sonuç, birçok görevin merkezden atama usulüyle yapılması ve bu yolla merkezi otoritenin denetiminin korunmaya çalıĢılmasıdırDefterde bulunan Berât‘ların konuları Ģunlardır:

Tablo 3. Defterde bulunan beratların konuları

Belge No Konu

(TġS 55, 43/1) Ebubekir Halife ibn-i Mehmed zîde‘ye tevliyet, kitabet ve cibayet beratı verilmesi

(TġS 55, 57/3) MüĢârün-ileyhin sebilhânesi vakfının yönetimine Es-Seyyid Hafız Mehmed Halife ibn-i Ali‘nin atanmasına dair