OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SIKIYÖNETİM (ÖRFİ İDARE)

ciddi asayişsizlikler, savaş ve ayaklanma gibi durumlarda ilan edilecek olağanüstü bir yönetim biçimi olarak tanımlanabilir. Bu sistemde, sıkıyönetim idaresini üstlenecek yapılar da, duruma uygun olarak olağanüstü yetkilerle donanırlar ve ona göre hareket ederler. Ayrıca bu, anayasalarda da detaylı bir biçimde tanımlanmış hukuksal çerçevede yer alan bir uygulama tarzıdır.¹⁰⁹

Kanun-u Esasi’nin ilanı öncesinde kurulan komisyon ile birlikte çalışmalar başlatılmış ve anayasaya şekil verilmeye çalışılmıştır. Mithat Paşa’nın ve Sadrazam’ın da bulunduğu komisyon 119 madde olarak anayasayı Sultan II. Abdülhamit’e sunmuş ve o da bazı değişiklikler çerçevesinde, 113. maddeye padişaha “sürgün etme” yetkisi bulunan eklemeyi yaptırarak ilan etmiştir.¹¹⁰ Kanun-u Esasi'de tanımlanan bu madde ile anayasal özgürlüklerin kısıtlanma altına alındığı, güvenlik güçleri tarafından kuşkulanılan kişilerin yurtdışına sürgün edilmesi şeklindeki maddeyle ortaya koyulmuştur. Bu maddenin anayasal ortamı tümüyle tehlikeye attığı açıktır. Hatta

109 M. Zafer Üskül, Bildirileriyle 12 Mart 1971 Dönemi Sıkıyönetimi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014, s. 1.

110 Osman Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfîler(1877-1922), (Doktora Tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara Üniversitesi, 1996, s. 13.

Berkes’in belirttiğine göre Namık Kemal ile Ziya Paşa, bu konuda Mithat Paşa'yı ikna etmeye çalışmışlardır. Paşa aslında bu maddenin özünü kavramasına rağmen Tersane Konferansı'na az bir süre kaldığı için bir şey yapamamıştır. Ayrıca bu maddenin eklenmemesi halinde, II. Abdülhamit’in anayasayı onaylamama şeklinde bir direnç göstermesi de dikkat çekicidir.¹¹¹

Madde 113 ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nda olağanüstü hal uygulamasının tanımı ilk kez yapılmış ve örfi idare olarak adlandırılmıştır. Örfi idare olarak adlandırılması ise, Osmanlı hukuk sistemindeki “örf” kavramından yola çıkılması ve bu duruma hukuki bir çerçeve çizilmesiyle ilgilidir. Örfi idarenin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk uygulanması, Osmanlı ile Ruslar arasında 1877 yılında başlayan savaş neticesinde şekillenmiştir. Savaş koşullarının Osmanlı için olumsuz bir hava oluşturması ve Rusların cephede üstün konuma geçmesi, toplumda bir kısım memnuniyetsizlikler doğurmuştur. Bu sebeple, 11 Cemaziyelevvel 1294 (24 Mayıs 1877) tarihinde “Dersaadet ve Bilad-ı Selase’nin İdare-i Örfiye tahtına alınması ve keyfiyetin evrak-ı mahsusa ile ilan olunması hakkındaki irade”¹¹² ile Başkent İstanbul’da örfi idarenin ilan edildiği görülmektedir. Diğer taraftan Dâhiliye Nezareti’nin (İçişleri Bakanlığı) çıkarttığı iradeye bakıldığında, çeşitli cezaların tanımlanması ve Divan-ı Harb-i Örfi¹¹³ adı verilen mahkemede yargılama ile çeşitli askeri ifadeler kullanılması örfi idarenin içeriğine ilişkin bilgiler vermektedir.¹¹⁴ Bununla birlikte, 12 Şevval 1294 (20 Eylül 1877) tarihinde “Harbten dolayı Rumeli’nin tamamıyla, Anadolu’da bazı yerlerin örfi idare altına alındığı ve Örfi İdare Kararnamesinin Fırka Kumandanlıklarıyla örfi idare altında bulunan mahallerin askeri kumandanlıklarına gönderildiği” adıyla yer alan belge, Rumeli’nin ve Anadolu’daki bazı vilayetlerin tehlike altında olmasından dolayı örfi idare ilanı ve bununla birlikte içerisinde örfi

111 Berkes, a.g.e., s. 331-32.

112 Osmanlı Arşivi (BOA); Yıldız, Başkitabet Dairesi Maruzatı, Dosya No:1, Gömlek No:14.

113 Divan-ı Harb-i Örfi Mahkemeleri, örfi idarenin ilanından doğan ve suçların yargılanması için Nizamiye ve Şer'i Mahkemelerinin yerine oluşturulan bir mahkemedir. Bu sistemin oluşturulmasındaki amaç ise, ortaya çıkan suçların veya karışıklık ortamının vakit kaybetmeksizin hızlı bir şekilde düzene girmesinin askeri yapıda daha uygun olduğunun düşünülmesinden kaynaklanmıştır. Bu mahkemelerin adı konusunda sonuna eklenen "Örf", diğer bir askeri mahkeme olan "Divan-ı Harp" ile karıştırılması durumunu ortadan kaldırmıştır. Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfîler(1877-1922), s. 36-38.

114 Alkan, a.g.e., s. 67-70.

idarenin uygulanma şartlarını bulunduran kararname ordu komutanlıklarına gönderilmiştir.¹¹⁵

Ayrıca, 30 Nisan 1877 tarihli Örfi İdare Kanun Layihası görüşüldükten sonra Babıali’ye gönderilse de yayınlanmamıştır. Ancak bunun uygulandığı yukarıdaki bilgilerden de anlaşılmaktadır. Kanun içeriğinde ise, savaş, isyan ve tehlikeli durumlar neticesinde örfi idarenin uygulanabileceği karara bağlanmıştır. Sonucunda 2 Ekim 1877’deki kararname ile örfi idarenin her türlü açıdan yapılanması açıklanmıştır.¹¹⁶ Rus Savaşı’nın sona ermesi ile birlikte örfi idarenin bir yönetim biçimi olarak uygulandığı görülmektedir. Arnavutluk’ta meydana gelen bazı olaylar neticesinde yatıştırmak ve gerekli denetimi sağlamak için oraya gönderilen Gazi Ahmet Muhtar Paşa, örfi idareyle birlikte Divan-ı Harb-i Örfi kurulmasının gerekliliğine değinmiş ve sert cezaların savunuculuğunu yapmıştır.¹¹⁷

İkinci Meşrutiyet’in ilanı sonrasında İttihat ve Terakki’ye karşı muhalefetin gerginleşmesinden doğan 31 Mart Olayının, Harekât Ordusu tarafından durdurulduğu ve bunun sebepleri önceki bölümde anlatılmıştı. İsyan sonrasında cemiyet, Mahmut Şevket Paşa eliyle örfi idare uygulamasını getirmiş¹¹⁸, ayrıca örfi idareye bağlı olarak askeri yapıda bir mahkeme oluşturulmuştur. Cemiyet, kendisine yöneltilen hareketlere karşılık olarak çeşitli ağır cezalar getirmeye başlamıştır. Bunlar arasında idam cezalarının da olduğu görülmektedir.¹¹⁹

Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta ise, örfi idarenin yasal olarak ilanının, Bakanlar Kurulu tarafından kararlaştırılıp sonrasında Sultan’ın iradesi ile ilan edilmesi gerekirken, Paşa bunu kendi inisiyatifiyle kararlaştırmış ve sonrasında meclise göndermiş olmasıdır. Sonrasında ise Tevfik Paşa bu durumu yasal yolundan çözerek sıkıntıyı gidermiştir.¹²⁰ İşte bu şekilde Mahmut Şevket Paşa, 3 önemli görevi kendi

115 Osmanlı Arşivi (BOA); Yıldız, Askeri Maruzat, Dosya No:1, Gömlek No:45.

116 Osman Köksal, “Osmanlı Devleti’nde Sıkıyönetim İle İlgili Mevzuat Üzerine Bir Deneme”, OTAM, S.

12 (2001), s. 160-62.

117 Alkan, a.g.e., s. 73.

118 “İstanbul ve Bilad-ı Selase ile Çatalca ve İzmid Sancakları; Adalar, Kartal, Gebze, Beykoz ve Çekmece kazalarında idare-i örfiye ilanı ve Divan-ı Harb Riyasetine Ferik Huşid Paşa’nın tayini”

şeklinde ifade edilen, sıkıyönetimin ilanı ve mahkeme sisteminin oluşturulduğunu gösterir belge için bkz.

Osmanlı Arşivi (BOA); İrade, Askeri, Dosya No:83, Gömlek No:3.

119 Lewis, a.g.e., s. 297.

120 Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfîler(1877-1922), s.

20-21.

üzerine almıştır. Bunlar: Harbiye Nazırlığı, Sıkıyönetim Komutanlığı ve baştaki 3 büyük ordunun müfettişliğidir.¹²¹

Başka bir pencereden bakıldığında, önceki bölümde açıklanan 1909 Anayasa değişiklikleri neticesinde, 113. madde üzerinde değişiklik yapılarak örfi idare usulüne ilişkin açıklamalar yapılmıştır. Maddeye göre; bir bölgede ayaklanma veya kargaşa gibi durumların ortaya çıkması çeşitli izler ile doğrulandığı zaman, geçici olarak örfi idare ilan edilebilir. Örfi idare, memleket içindeki kanun ve nizama geçici olarak ara verilmesinden ibaret olmakta ve örfi idare altında bulunan bölgenin idare şekli, özel kanunlar ile sağlanmıştır.¹²² Maddenin 1876 yılındaki şeklinde mevcut olan padişahın sürgün yetkisinin kaldırıldığı açıkça görülmektedir. Diğer taraftan örfi idare ile ilgili olarak daha önce çıkartılan kararnameye ek olarak, 27 Şaban 1328 yani 3 Eylül 1910 tarihli bir geçici kanun çıkartılmıştır. Bu kanunun içeriğinde ise, örfi idare ilanında silaha sahip olan eşkıya veya çete grubunun ayaklanma çıkartması durumu göz önüne alınmıştır. Ayrıca, Divan-ı Harp mahkemelerine yardımcı olacak “İstidla Komisyonu”

ve “Heyet-i Tahkikiye” adındaki yapılar oluşturulmuştur.¹²³

İstanbul ve civarında ilan edilmiş olan örfi idare veya sıkıyönetimin ortadan kaldırılması, Hicri 07 Şaban 1330, Miladi olarak 22 Temmuz 1912 tarihinde gerçekleşmiştir.¹²⁴ Fakat bu süreç, çeşitli huzursuzluklar sebebiyle 17 Eylül 1912 tarihinden itibaren tekrar örfi idare sisteminin uygulanmaya başlanmasıyla devam edecektir. Bununla birlikte Balkan Savaşı’nın ortaya çıkmasından önce çeşitli gösteriler üzerine Rumeli taraflarında ve İstanbul-Çatalca hattında örfi idareye gerek duyulmuştur.

Diğer bir noktada ise, Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesiyle birlikte İttihat ve Terakki’nin örfi idareyi muhalif unsurlara karşı kullandığı söylenebilir. Yine örfi idare ilanı, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi sonucunda da gerekli görülmüştür. Bu süreç içerisinde, örfi idare uygulayıcısı askeri idare ve bölgelerdeki yönetim olan sivil idarenin birbiriyle çatışması ve bunun da halk tarafından hoş görülmemesi, bazı bölgelerde örfi idarenin kaldırılmasına yol açacaktır. 1917 yılında Meclis-i Vükela’nın

121 Ahmad, a.g.e., s. 50.

122 Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Anayasa ve İç Tüzük Sitesi, Anayasa 1876 Kanun-u Esasi,

“Metin ve Değişiklik Bilgileri-Metin”, 2014, https://anayasa.tbmm.gov.tr/docs/1876/1876-1/1876-1-degisiklik.pdf, s. 53, (05.04.2018).

123 Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfîler(1877-1922), s.

29.

124 Osmanlı Arşivi (BOA); Bab-ı Ali Evrak Odası, Dosya No:4065, Gömlek No:304823.

verdiği karar neticesinde ise, birçok Anadolu şehrinde örfi idarenin yürürlükten kaldırılması onaylanmıştır. Bununla birlikte, örfi idare konusunda bölge yöneticilerine danışıldıktan sonra Beyrut, Suriye, Halep, Musul, Adana, Antalya, Edirne, İstanbul ve Erzurum gibi vilayetlerde buraların savaş bölgesi olması nedeniyle örfi idare ilan edilmiş, savaş bölgesi olmayan yerlerde ise yürürlükten kaldırılmıştır. Diğer taraftan savaş bölgesi olmasa da çeşitli huzursuzlukların meydana gelmesi nedeniyle örfi idare, Hüdavendigar Vilayeti¹²⁵ çerçevesinde yürürlüğe girmiştir.¹²⁶ Örfi idarenin uygulanması konusundaki bir başka faaliyet ise, örfi idarenin ilan edildiği bölgelerde, askeri yapının ihtiyaç halinde halktan silah toplayabileceği ve böyle bir görevi sadece askerin yapabileceği şeklinde, Hicri 26 Ramazan 1335, Miladi 16 Temmuz 1917 tarihli Sivas Valisi’ne çekilen telgraf da kendisini göstermektedir.¹²⁷ Rumi 18 Eylül 1335, Miladi olarak 18 Temmuz 1919 tarihinde Örfi İdare’ye ilişkin kararnameye yapılan ek bir kararname, İstidla Komisyonları ve Tahkik Heyetleri’ni ortadan kaldırarak, içinde savcıların ve sorgu hâkimlerinin bulunduğu yeni bir sistem getirmiştir. Bununla birlikte, Divan-ı Harplerde görevli üyelerin de askerlerden oluşması öngörülmüştür. Ayrıca 24 Kasım 1919 tarihli kararname, Divan-ı Harplerin Askeri Ceza Kanunu’na bağlı olarak belli listedeki kişilerden düzenlenmesi ve meydana getirilmesinden bahsederken, mahkeme içerisinde sorgu hâkiminin bulundurulmamasını belirtmektedir. 23 Şubat 1920 tarihli kararnameye bakıldığında, mahkemelerin üye kadrosunun Harbiye Nezareti tarafından atanacağı ve tamamıyla askeri yapıda olacağı kararlaştırılmıştır.¹²⁸

Bu kısımda örfi idare veya daha yakın dönem ismiyle sıkıyönetim denilebilecek bir yönetim sisteminin Osmanlı İmparatorluğu’nda ortaya çıkışı, geçirdiği dönüşüm ve örnekleri anlatılmıştır. Örfi idare herhangi bir şekilde ilan edilecek bir kanun değil, kendine bağlı yargı sistemi ve cezalandırma usullerinin bulunduğu bir yapıdır. Ayrıca ilan ediliş tarzıyla da yönetim kademelerinin onayından geçmesi ne derece hukuki bir sistemi temsil ettiğini göstermektedir. Dahası, direkt anayasada bulunması, dönemin şartları göz önüne alındığında büyük önem taşımaktadır.

125 Osmanlı Arşivi (BOA); Bab-ı Ali Evrak Odası, Dosya No:4537, Gömlek No:340247.

126 Köksal, Tarihsel Süreci İçinde Bir Özel Yargı Organı Olarak Divan-ı Harb-i Örfîler(1877-1922), s.

21-25.

127 Osmanlı Arşivi (BOA); Dâhiliye, Şifre Kalemi, Dosya No:78, Gömlek No:145.

128 Köksal, “Osmanlı Devleti’nde Sıkıyönetim İle İlgili Mevzuat Üzerine Bir Deneme”, s. 167-68.

3. MİLLİ MÜCADELE’DEN ÇOK PARTİLİ HAYATA ASKERİ VE