Türkiye Tarihi açısından değerlendirmek gerekirse yerel yönetimlerin köklü bir geçmişe sahip olduğunu söylemek oldukça zordur. Bölgelerin gerek kırsal kesiminde gerekse şehirlerinde bölgelerin sosy- ekonomik faaliyetlerini yürüten özerk bir yapı olan belediyelerin Osmanlı Devletinde Tanzimat Döneminde yapılan reform hareketlerinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını görmekteyiz.101 Yerel yönetimlerin kurulma aşaması olan 19.yy.da ortaya çıkan bir gelişmedir dolayısı ile bu döneme kadar yerel yönetimlerde ahiler ve daha sonra ise kadılar, muhtesipler gibi merkezi idare tarafından görevlendirilen memurlar önemli rol oynamışlardır.102 Osmanlı Devleti’nde adliye, mülkiye ve belediye kurumları birbirinden ayrı değildir.
Bu kurumların başında kadı bulunmakta ve kadının da yardımcıları bulunmaktaydı.
Yerel yönetimleri kadı adına yürüten görevli muhtesipti beledi hizmetlerden olan çarşı pazar denetimi gıda üreten yerlerin teftişi gibi zabıta görevlerini yürütürdü.103 II. Mahmut döneminde Osmanlı Devleti’nin en köklü askeri gücü olan Yeniçeri Ocağı kaldırılmış bu durum gerek payitahtda gerekse taşrada büyük etkilere sebep olmuştur. Taşrada kadının kolluk görevini yerine getirecek güç ortadan kalkmış oldu.
Kadının gücünü sarsan bir diğer değişik ise 1826 yılında kurulan İhtisap Nezareti olmuştur bu nezaretin kurulmasıyla yerelde ekonomik faaliyetleri düzenlemek amacıyla kadının yardımcısı olan muhtesip doğrudan bu nazırlığa bağlandı ve kadının görev yetkisi daralmıştır.104 Tanzimat fermanıyla Avrupa ile temaslar iyice artmaya başlamış ve başlangıçta nazırlık olarak faaliyet gösteren İhtisap Nezareti ülke genelinde etkinliğini yitirerek yereldeki fonksiyonlarını da kaybetmiştir.
Tarih 1854 yılına geldiğinde ise yaşanan Kırım Harbi neticesiyle Avrupa devletleri ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler daha da artmaya başlamış buda
101İlber Ortaylı, “Devraldığımız Miras”, Yeni Türkiye, Yönetimde Yeniden Yapılanma Özel Sayısı, Yıl:1, Sayı:4, s.553.
102İlber Ortaylı, Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil Yayınları, İstanbul, 1985, S.18.
103 Bilal Eryılmaz, Kamu Yönetimi, Erkan Matbaacılık, İstanbul, 2000, 172-173.
104Sevgi Aktüre, ’’ Osmanlı Devleti’nde Taşra Kentlerindeki Değişimler’’ Tanzimat’tan Cumhuriyete
Osmanlı teşkilatında Avrupai teşkilatların kurulmasına zemin hazırlamıştır.105Fransız komün idaresi örnek alınarak şehremaneti (belediye) İstanbul’da 1855 yılında kurulmuştur.106 Şehremanetinin yanında Babıâli tarafından seçilen ve padişah tarafından atananlardan oluşan şehremaneti meclisi oluşturuldu. 107 Bu gelişme sonucunda İhtisap Nezareti ortadan kalkmış şehremaneti şehrin belediyelerce yürütülen gerek ekonomik gerekse bayındırlık faaliyetlerini yürüten kurum olmuştur.108 Ancak oluşturulan bu kurum gerek ekonomik sebeplerden ve gerekse personel eksikliğinden dolayı verimli bir kurum olmamış ve modern belediyecilik için başarılı bir başlangıç değildir.109
Şehremanetinin başarısızlığı devam etmekte iken Osmanlı idaresi reformlarına devam etmekteydi bir diğer yerel yönetimdeki reform çalışmaları devam etmekteydi. Halkın çoğunluğunun gayrimüslimlerden oluştuğu bölgele olan Galata ve Beyoğlu’nda yaşanan kentsel sorunların çözümü için Altıncı Daire-i Belediye kuruldu imtiyazlı bir bütçeye sahip olan sahip olan kuruluş başaralı oldu ve Cumhuriyet dönemine kadar varlığını muhafaza etmiştir.110
İstanbul’da belediyelerin çoğalmasının 1869 yılında çıkartılan Dersadet İdare-i Beledİdare-iye Nİdare-izamnamesİdare-i İdare-ile gerçekleşmİdare-iş ve İstanbul Şehremanetİdare-i federatİdare-if bİdare-ir yapıya dönüştürülerek bünyesinde alt ve üst düzey kurumlar oluşturulmuştur. Alt düzeyde çeşitli bölgelerin yerel yönetim mekanizmalarından sorumlu 14 daire oluşturulmuştur. Üst düzeyde ise Şehremini ve Şehremaneti Meclisi ve Şehremaneti başkanlığında alt düzey ve üst düzey kuruluşlarının üyelerinin arasından seçilerek oluşturulan Cemiyeti-i Umumiye yer almaktaydı.111 Gerek oluşturulan bu kurumların
105Osman Nuri Ergin, İstanbul Şehreminleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996, s.28.
106 Fethi Aytaç, Açıklamalı Belediye Kanunu,6.Basım, Seçkin Yayınevi, Ankara 1998, s.15.
107 Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-ı Belediye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995, s.369.
108İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, s.134.
109Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, s.436.
110Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, s.437.
111 Ruşen Keleş, Yerinden Yönetim ve Siyaset, Cem Yayınevi, Genişletilmiş 4. Basım, İstanbul, 2000, s.126.
ve gerekse Altıncı Daire-i Belediye’nin bu başarısı belediyelerin payitaht dışında gelişmesinde etkili olmuş ve taşrada da belediye teşkilatları kurulmaya başlamıştır.112
Dersaadet dışında belediyelerin yaygınlaşması 1864 yılında çıkartılan Vilayet Nizamnamesi ile başlamış ve 1870 tarihli İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi ile de yerel yönetimlerde Vilayet, Sancak, Kaza merkezlerinde belediyelerin kurulması kararlaştırılmıştır.1131877 yılında yayınlanan Dersaadet Belediye Kanunu ve Vilayet Belediye Kanunu ile belediyelerin hukuki statüleri oluşturulmuştur.
Vilayet Belediye Kanunu ile taşradaki nüfus yoğunluğu göz önünde bulundurularak en az 6 en fazla 12 seçilmiş kişiden oluşan meclisler kurulmuş ve bu kişilerin arasından hükümet tarafından belediye reisinin atanması kararlaştırılmıştır. 27 Ramazan 1294 (1877) yılında yayınlanan Vilayet Belediye Kanunu’nda belediyelerin görevleri belirlenmişti bu görevler şu şekilde sıralanabilir:
Binalar ve yapıların denetimi. (Ebniye İşleri)
Ulaşım yolların bakımı ve onarımı.
Su yollarının tamiratı ve yeni su yollarının inşası.
İstimlak hizmetleri.
Emlak işleri.
Şehrin imarı ve çevre düzenlemesi.
Vergi gelirlerini toplamak.
Nüfus işleri.
Pazar için yerler oluşturma.
Zabıta işleri.
Gıda işleri
İtfaiye.
Kimsesizlerin cenaze hizmetlerinin sağlanması.
112 Hamza Al “Kadı’dan Şehremini’ne Belediyelerin Kuruluşu: Altıncı Daire-i Belediyye”, Davut Dursun, Hazma Al (ed.), Türkiye’de Yönetim Geleneği, İlke Yayınları, No: 24, İstanbul, 1998, s.109.
113İlber Ortaylı, “İmparatorluk Döneminde Mahalli İdarelerin ve Belediyeciliğin Evrimi” Ergün Türkcan(ed.), Türkiye’de Belediyeciliğin Evrimi (Birinci Kitap), Türk İdareciler Derneği Yayını,
Karaborsanın engellenmesi.114
Nüfusa göre oluşturulan belediye meclisinde mühendis, doktor, veteriner, müşavir üyeler arasında yer almaktaydı ayrıca kâtip, sandık emini ve gerekli olduğu kadarda belediye çavuşu görevlendiriliyordu. 1 Şubat tarihinde yapılan meclis seçimlerine katılabilmenin belli şartları vardı seçmen olabilmek için 25 yaşında olma zorunluluğu ve 50 kuruşluk bir verginin devlete ödenmesi gerekirken seçilen olabilmek için 30 yaş şartı ve yıllık olarak 100 kuruşluk bir emlak vergisi ödemesi gerekiyordu. Bu şartlardan başka bir takım şartlarda vardı seçilecek kişilerin belediye ile alacak verecek yönünden her hangi bir ilişiğinin olmaması, Türkçe konuşabiliyor olması, adli veya askeri bir görevi olmaması gerekiyordu.115
II. Meşrutiyet Döneminde yerel yönetimlerin genelinde olduğu gibi belediyelerde de sorunlar yaşanmaya başlanmıştır. Bu sorunların temel nedeni iktidarı elinde bulunduran İttihat ve Terakki Hükümetinin yerel yönetimdeki bütün kurumlara merkezi hükümete bağlı müdürler atamışlar ve bu müdürleri merkezi otoritenin içerisine almışlardır.116 Bununla da yetinmeyip Kanun-ı Muvakkat adında bir kanun yayınlandı ve belediye daireleri ortadan kaldırılarak Şehremaneti Dairesi tek belediye dairesi oldu.117 Bu kanunla merkeziyetçilik anlayışı daha da güçlenmiş meclisler kaldırılmış ve şehreminleri merkeziyetçiliğin sonucunda atamayla belirlenmiştir.118