Osmanlı Dönemi Mezar TaĢları

Selçuklular döneminde, Anadolu‟nun çeĢitli yörelerinde Ġslamiyet‟i eski gelenekleriyle birlikte yaĢamaya devam eden topluluklarda görülen figürlü mezar taĢı yapma geleneğinin, Osmanlılar döneminde ortadan kalktığı görülmektedir.

Onun yerine, “mezar taĢlarında sembolizm, figür olarak değil ama mezar sahibinin sosyal statüsü ve cinsiyetini belirleyen, baĢı, boynu, gövdesi olan insan silüetleri halinde ortaya çıkmıĢtır.” (ÇetintaĢ, 2007, 252)

Dolayısıyla zaman içerisinde, temel inanıĢlar değiĢmese de ortaya konan eserlerde köklü değiĢimlerin ortaya çıktığı söylenebilir.

Osmanlı mezarlıklarının yapısal oluĢumları ve tipolojisiyle ilgili toplanmıĢ bilgiler ıĢığında ;

1. Lahit Mezarlar

a) Sandukalar b) Masa Lahitler

2. Pehleli Mezarlar

3. Çevirme (Çerçeveli) Mezarlar

4. Toprak Mezarlar

5. Tek Kaideli Mezar (Akıllı, 1998, 9) çeĢitlerine rastlanmaktadır.

1. Lahit Mezar: “Ölüleri koymak için taĢtan tabut Ģeklinde yapılmıĢ sanduka. Türklerde lahitler, toprak içine taĢla ve ya tuğla ile örülerek yapılır. Bunların üstü ya tonozla ve ya kapak taĢıyla örtülür.” (Arsevan, 1966, 1375)

a) Sanduka: “Mezar ve türbelerde ölünün gömülü olduğu yer üzerine konulan taĢtan veya tahtadan tabut ve ya sandık Ģeklinde yapılmıĢ kısımdır.” (Arsevan, 1966, 1764)

b) Masa Lahit: Ġslam dininde ölünün toprağa gömülmesi Ģart olduğundan lahitler simgeseldir. Masa lahitler lahitler yüksek bir kaide üzene örtülen kapak taĢından oluĢur. Lahitlerin üstü kabartma süsleme ve yazılarla bezenmiĢtir.

Osmanlı döneminde, üçgen prizma biçimli ya da yarım daire kesitli kapak taĢlarıyla örtülü, taĢ ve mermer lahitler kullanılmıĢtır. ( EczacıbaĢı Sanat Ans. , 1997, 1089)

2. Pehleli Mezarlar: Mezar sandukalarının yan taĢlarına verilen ada pehle denir. Özellikle Osmanlı döneminde bol bezemeli sandukalar bordürlü pehlelerle

3. Çevirme (Çerçeveli) Mezarlar: Mezarın bulunduğu toprağın “kenarına çerçeve, pervaz gibi bir kısım yapılarak çevrilen duvarla” (Arseven, 1966, 391) çevirmeli ya da çerçeveli mezarlar oluĢur.

4. Toprak Mezarlar: Ölünün gömüldüğü toprağa mezar denir. Toprak mezarlar, hafif tümsek toprak yığını Ģeklinde, yerini belli etmek için baĢucunda taĢ ya da tahta bir Ģahidesi olan sade mezarlardır. (Arseven, 1966,1318)

5. Tek Kaideli Mezarlar: Sadece baĢ taĢı olan mezarlardır. “Osmanlı döneminde ölen kiĢinin konumunu, cinsiyetini, iĢini, saygınlığını baĢ taĢlarına bakarak anlayabilmek mümkündür. (Baykara, 1993)

Son dönem mezar taĢlarında natüralist anlatımın daha fazla öne çıktığı Osmanlı mezar taĢlarının, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Devri mezar taĢlarına göre en bariz özellikleri daha sade ve yalın oluĢlarıdır. “Osmanlı doğrudan bedeni tasvir etmek yerine, bedeni sembollerle ifade etme yolunu benimsemiĢtir.” (ÇetintaĢ, 2007, 252)

Fotoğraf 15 19.Yüzyılın ilk yarısına ait mezar taĢları www.kocaelikitabeleri.com

Osmanlılar döneminde, mezar taĢları Ģahide ismiyle adlandırılır. mezarlara baĢ ve ayak Ģahidesi olmak üzere iki mezar taĢı dikilmekte, baĢ Ģahidesinde Mezar TaĢı yazısı ayak Ģahidesinde ise daha çok süslemeler bulunmaktadır . Bkz. Fotoğraf 15

BaĢ taĢları ilk bakıĢta, ayaklar veya eller çok belirgin olmasa da baĢı, boynu, gövdesi ile insan bedenini çağrıĢtırmaktadır. Özellikle boyun ve baĢın silüeti çok açık olarak görülmekte, Osmanlı döneminde, insanın hem maddi hem de sosyal konumunu ifade etmekte önemli bir unsur olan baĢlık ön plana çıkmaktadır. (Baykara, 1993, 128) Bkz. Fotoğraf 16

Fotoğraf 16 Ayak taĢında servi motifi var (BarıĢta,1998,265)

Erkek mezar taĢlarında, dikkat çeken baĢlıklar, sadrazam kavukları, ulema kavukları, katibi kavuklar, (1829‟dan sonra) fes Ģeklinde görülmektedir. Kabartma baĢlıklara ise belli bir tarikata mensup kiĢilerin mezarlarında, en çok da Mevlevi ve BektaĢi mezarlarında rastlanmaktadır. Bkz. Fotoğraf 17

Fotoğraf 17 Lale motifli kavuk. BaĢ taĢı (Doğanay, A., 1998, 267)

Mezar taĢlarındaki baĢlıklar bir çok tarikatın özel iĢaretlerini içerdiği gibi, kiĢilerin meslekleri, meĢrepleri ve sosyal statüleri hakkında da bilgi vermektedir. (ÇetintaĢ,2006, 203)

Ġnce bir sanatsal zevkle oluĢturulan süslemeler ile kadın mezar taĢları erkek mezar taĢlarından ayrılmakta, kadın mezar taĢlarında, erkek mezar taĢlarındaki gibi baĢlık bulunmamaktadır. Kadın mezar taĢlarında baĢ taĢlarının erkeklerinkinden farklı figürlerle süslendiği görülmektedir.

AyaktaĢları ise genellikle daha sade, üst tarafı sivri ya da baĢ taĢının benzeri, süssüz veya daha az süslü taĢlardır. Ancak baĢ taĢı ile aynı biçimde bezenmiĢ ayak taĢları da bulunmaktadır. (ÇetintaĢ,2007, 252)

Süslemeler arasında gül, lale, sümbül, menekĢe ve bahar dalları gibi çiçek motifleri bulunmakta, bu motifler Ġslam‟daki kutsi inanıĢları temsil etmektedir.

Gül, Hz. Muhammed‟i sembolize ederken, lale, Allah‟ın birliğini, karanfil, hüznü, menekĢe, tevazuyu temsil eder. (Oğuz, 1988c, 151)

Ayak Ģahidelerinde görülen bitki motifleri ise daha çok ağaç türleridir. En çok rastlanan ağaç figürleri, gül, hurma servi ve nardır.

Hurma ağacı yaĢamın ve ölümsüzlüğün sembolü olarak, bol meyveli olması bereketi ve üremeyi, nar vahdaniyet ve ilahi kudreti, servi sabırlı ve ağır baĢlı olmayı, en üst dalının ucunun eğri durması, Allah karĢısında boynu büküklüğü sembolize etmektedir. Bu tarz süslemelere daha çok kadın mezar taĢlarında rastlanmakla birlikte erkek mezar taĢlarında da görülmektedir.

(http://www.gezenbilir.com/osmanlı mezar taşları)

Ayrıca meyve tabağı motifi ayak Ģahidesinden baĢ Ģahidesinin süslemesine kadar özellikle de kadın mezar taĢlarında kullanılan geniĢ bir alanı kapsamaktadır. Bkz. Fotoğraf 18

Ölümün ve yok oluĢun değil, ölümsüzlüğün simgeleri, “Mezar taĢlarından, tarihsel topografya ve demografi, sosyal ve idari tarih, kıyafetler ve aile yapısının geçmiĢi gibi insan ve yaĢamına dair alanlarda bilgi edinebildiğimiz gibi, Ayrıca dil ve edebiyat tarihi hakkındaki bazı bilgileri de bu kaynaklardan edinmemiz olasıdır.” ( Laqueur, 1997, 168)

Türklerin mezar taĢı geleneği süsleme ve kompozisyon özellikleri açısından incelendiğinde, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde farklılıklar göstermekle birlikte, hepsinde ortak olarak yoğun sembolleĢtirme ve stilizasyon eğilimi izlenmektedir. (ÇetintaĢ, 2007, 263)

Mezar taĢları, geçmiĢten günümüze kadar birçok değiĢim gösterse de, ölümün yaĢamak kadar gerçek olduğunun göstergeleri olarak varlığını sürdürmektedir.