Organik ve Ekspresyonist Modern Mimarlığın Güçlenmesi

Giedion’un (1967) “şaşkınlık ve belirsizlik” olarak nitelendirdiği bu süreç içinde mimarlar farklı olma kaygısı içinde çeşitli yollar denemişler; böylece, birçok eğilimin bir arada olduğu bir mimari ortam oluşmuştur. Yeni biçimlerin elde edilme isteği, mimarları bazı durumlarda eski yapı üsluplarının incelemeye ve onları günün koşullarına göre modernize etmeye, aynı zamanda doğada var olan biçimleri yeni gelişen teknolojik olanaklarla gerçekleştirmeye kadar götürmüştür. Bu yeni biçimler yaratma kaygısı Avrupa’da 30 yıldır süregelen rasyonelciliğe bir tepki olarak da görülmektedir. Hatta 1920’ler ve 1930’lerin öncü modernist mimarları son dönem

Lloyd Wright ve Alvar Aalto gibi mimarlar bu yaklaşımın en iyi örneklerini vermişlerdir (Sözen ve Tapan, 1973).

Modern mimarlığın ilk dönemlerinde öncelikli hedef mimariye hâkim olan tarihsel üslupların egemenliğinden arınmaktı. Ancak, zamanla modern mimarlığın kendisi bir üslup olmaya başlamış ve kendisini yaratan mimarlar tarafından bile sorgulanmaya başlanmıştır. Bazı mimarlar modernizme duyulan güçlü bağlılığın, ancak tarihle ve toplumun görüşleriyle birlikte ortaya çıkan bir tavırla parçalanabileceğine inanmıştır. Bu amaçla bazı öncü mimarlar tarihle yeniden bağ kurarak uzun süredir kullanmayı tercih etmedikleri tarihsel referanslara başvurmayı denemişlerdir. Örneğin; Le Corbusier, La Tourette Manastırı’nda, Thourounet Manastırı’nın mekân strüktürünü alarak onun ışık karşıtlıklarının anlamsal ifadesini yeniden canlandırır ya da Chandigarh’da Roma hamamlarından bir dizi öğe ile Michelangelo’nun Kapitol’ündeki düzeni yaratır. Mimarlar yavaş yavaş anlamla yüklü olana ve sembolizme geri dönmeye cesaret etmiş, strüktürel biçimleri dışavurumcu bir tutumla gerçekleştirmeye yönelerek geçmişe dönmeye başlamışlardır (Gençer, 1988).

Modernizme olan katı inancın kırılmasında modern sonrasının önderi sayılan Philip Johnson’ın da katkısı olmuştur. Uluslararası Stil kavramında sunduğu sorgulayıcı düşünceler, modern mimarlığa bağlı olanlar tarafından da ilgi görmüş ve onun 1960’lı yılların başında “Modern Mimarlığın Sonu” adlı eserde dile getirdiği cesur yorumlara özel bir değer verilmesini sağlamıştır (Jencks, 1986).

1960’larda klişeleşmiş ve anlamını yitirmiş mimari dili canlandırmak için, modern hareketin fikir ve formlarının doğası ve teknolojik imajları vurgulanarak abartılmış, böylece mimaride yenilenme yaratılmaya çalışılmıştır. Bu yaklaşımı benimseyen mimarlar modernizmin tekdüzeleşen biçimlerini abartarak estetik ifade katma uğraşısı içinde olmuşlardır. Geç modernizm olarak adlandırılabilecek bu dönemde brütalizm, ekspresyonizm, mega strüktürler, high-tech, ağır ya da hafif sistemlerin anıtsallığı gibi yaklaşımlar kendini göstermiştir.

Geç modern dönem yaklaşımlarından biri olan brütalizmin ortaya koyduğu başlıca özellikler nesnel, anlaşılır, görünür ve gerçekçi olmaktır. Brütalizm akımı Le Corbusier’in düşüncelerini temel almıştır. Le Corbusier betonu, diğer doğal malzemelerle (taş, tuğla, ahşap) eşdeğer görmektedir. Kendisinin deyimiyle “Betonu

doğal şekliyle ifade edilmeye değer tekrar inşa edilmiş bir taş olarak düşünmek gerçekten olasılık içindedir” ve betonun bu şekilde kullanılmasını “brüt beton”

olarak adlandırmıştır. Brütalizmin esas çıkış noktası, estetik kaygıdır. Mies Van der Rohe’nin zariflik ve mükemmellik anlayışına karşıt olarak; kabalık ve haşinliği temsil eden yeni bir estetik anlayış ortaya koymuştur. Brütalizm, sanayi devrimi sonrası toplumlarda yukarıdaki niteliklerine ek olarak “kütle üretimi toplumuna” bir reaksiyon şeklinde ve mimarın farklı olma kaygısına yardımcı olacak şekilde kendini göstermiştir (Kortan, 1974). Le Corbusier'in Unite d' Habitation ve Carpenter Center yapıları brütalizmin öncü örneklerindendir.

Tasarımcının özgün ve sanatsal yaratıcılığının güçlendirilmesi ve Uluslararası Stil’in hâkimiyetine son verilmesi gerektiğini savunan ekspresyonizm ise Uluslararası Stil’in getirmiş olduğu kural ve genellemelere karşı bir tepki niteliğindedir. Bu yaklaşım, mimarlık dünyasında rasyonel kurallara dayanmayan, sezgilere, hayal gücüne ve yapının anlam ve simgesel değerine öncelik veren yeni

organik ve ekspresyonist arayışların başlangıcı olmuştur. Dönemin öncü

ekspresyonist mimarlarından biri olan Eero Saarinnen, 1950’lerde Uluslararası Stil çizgisinin dışına çıkarak kendine özgü bireysel çalışmalar gerçekleştirmiştir. Örneğin, TWA hava terminal binasında olduğu gibi, fonksiyonel ve durağan mekânların dışına çıkarak dinamik, heyecanlı ve özgün mekânlar yaratmıştır. 1957’de tasarlanan ancak yapımı 1970’lerde tamamlanan Jorn Utzon'un Sydney Opera Binası da farklı kabuk yapısıyla ekspresyonist akımın dikkat çeken örneklerinden biridir.

Modern mimarinin son dönemin eğilimlerinden high-tech abartısı ve indirgemeciliği, Renzo Piano ve Richard Rogers tarafından tasarlanan, 1971–1977 tarihli, Paris’teki büyük Centre Georgos Pompidou Müzesi’nde doruğa ulaşmıştır. Yapı çok geniş cam bir dikdörtgen kutudur; tüm demir aksam dışarıya çekilerek

içerde Mies Van der Rohe tarzı dev tümel mekânlar elde edilmiştir. Dış cephede düzenlenen renkli hava kanallarının, elektrik borularının ve pleksiglasla çevrili yürüyen merdivenlerin oluşturduğu bir labirent şeklindedir. Bu yapıda “makine olarak mimarlık” anlayışı en üst düzeye ulaşmıştır.

Savaş sonrası dönemde, 1960’lı yıllarda mimarların iki ana gruba ayrıldığı söylenebilir: Modern mimarlığa özgü anlatım özelliklerini genişleten ve ayrıntılandıranlar ve buna karşı bilinçli olarak modern mimarlığı eleştiren ve kullanıcıların kolayca erişebileceği anlam düzeyleriyle yeniden donatmaya çalışan popüler yaklaşımları benimseyenler. İkinci gruptakiler hem felsefi ve kültürel hem de mimari ölçekte katı sınırların aşılmasını sağlayan Le Corbusier, Wright ve Gropius gibi öncü mimarların ardından gelen ikinci kuşak mimarlar tarafından geliştirilen, insan-mekân ilişkilerini yoğun biçimde belirlemeye çalışan ve sorgulamadan uzaklaşan modernist tavrı eleştirmiştir. Bu bağlamda da aklın tekil bir güç olarak eleştirmeksizin, mimari ürüne ve yapı-insan ilişkilerine egemen olması durumuna karşı çıkmış ve “herkesçe kabul edilen, popüler” kavramı üzerinden bireylerin kişisel tercihlerinin ve bunun mimari üründe yarattığı çoğullaşmanın yayılmasını sağlamışlardır (Arıtan, 1997).

Popüler kültür ortamı içinde gelişen önemli yaklaşımlardan biri de Popüler Mimarlık’tır. Plastik sanatlarda 1960'lı yılların başlangıcından itibaren etkisini sürdüren Pop-Art akımının, ilhamını büyük şehirlerde yaşayan insanların karmaşık eğilim ve özlemlerine açık olan, bu arada aleladeliğe de yer veren çeşitli popüler nesnelerden aldığı bilinmektedir (Özer, 2002). Dinamik, sansasyonel olma, patlama yaratma şeklinde tanımlanan “pop” sözcüğünün kattığı anlamları da yüklenen ve İngiltere/Amerika çıkışlı olduğu görülen Pop-Art bir yandan giderek daha çok kalıplaşmaya başlayan soyut moderne karşı somut ve aynen aktarıcı figüratif eğilimi canlandırırken diğer yandan da bu eğilimi süreç içinde öne çıkan -ve giderek Amerikan merkezli bir hal alan- popüler kültürden büyük ölçüde beslenen sezgisel, simgesel, tecimsel, eğlendirici ve ikonografik nosyonlarla birleştirir. Tüm bunlarla amaçlanan, toplumdan uzaklaştığı düşünülen sanatı yeniden toplumla uzlaştırmak, hatta aynen kabul edilen gündelik yaşamı sanatın kendisi haline getirmektir. Bu

yaklaşım zamanla kendi içinde çeşitli dönüşümler geçirmeye başlayan mimarlığı da büyük ölçüde etkiler (Arıtan, 2001).

Yukarıda temel felsefesine kısaca değinilen popüler yaklaşımlar tekil bir bütün olmadığından zamanla tıpkı modernizmde olduğu gibi kendi içinde çeşitli ayrışmalar yaşamıştır. Örneğin, 1950’lerde kendini gösteren ünlü Bağımsız Grup'un, bir ölçüde Archigram'ın, büyük ölçüde Venturi ve Stern gibi mimarların çalışmaları sözü edilen etkiler bağlamında somut örneklerdir.

1966 yılı, Erken Postmodern Mimarlık tartışmaları bağlamında başlangıç olarak görülmektedir. Amerika’dan Robert Venturi’nin “Mimarlıkta Karmaşa ve Çelişki” kitabı ile İtalya’dan Aldo Rossi’nin “Şehrin Mimarisi” kitabı bu başlangıcın simgeleri sayılmaktadır. Söz konusu kitaplar modernizmi hemen her boyutuyla eleştirmiş ve tartışmaya açmıştır. Bunlara ek olarak, Venturi’nin 1972 tarihli “Learning from Las Vegas” adlı kitabı modernizmden temel sapmayı en yalın ve simgesel biçimiyle ortaya koymuştur: Artık Mies Van der Rohe’nin “Azlık, Çokluktur” (Less is More) ifadesinin yerini Robert Venturi’nin “Azlık, Can Sıkıntısıdır” (Less is Bore) ifadesi almıştır (Jencks, 1973).

Charles Jencks 1977 yılında, bir adım daha atarak, modern mimarlığın öldüğünü “Modern mimarlık ABD Missouri St. Lois'te 15 Temmuz 1972 günü saat 15:32'de

ölmüştür. Ölüm cezası Pruitt-Igoe mahallesindeki birkaç binanın dinamit ile yıktırılması şeklinde infaz edilmiştir.” sözleriyle ilan etmiştir (Jencks, 1978). Burada

Jencks’in asıl vurgulamak istediği modern mimarlığın tamamen ömrünü doldurduğu değil, yavaş yavaş biçim değiştirmeye başladığıdır. Jencks’in bu sözleri dikkat çekmenin ötesinde modern mimarlığın yeniden tartışılması ve eleştirilmesine ciddi katkıda bulunmuştur.

Postmodern mimarlık ürünleri özellikle 1980’li yıllarda yaygın bir geçerlilik zemini kazanmış ve modernizme alternatif bir tutum oluşturmuştur. Buna karşılık, 1980’lerin sonuna doğru postmodernizm sihirli bir kurtarıcı olmanın saygınlığını yitirmiştir. Pop, kitsch, eklektik, kolaj, imaj, arabesk gibi kavramlar birer olumsuzluk

ifadesi olarak mimarlık içinde sıkça kullanılır olmuştur (Güzer, 1996). Geçmişçilik, tarihçilik, bölgeselcilik bazı örneklerde otantik yaratmayı destekleyecek boyutlara vardırılmış; gelişigüzel biçimcilik de son derece tehlikeli bir düzeyde belirmiş; postmodernizm olumlusu ve olumsuzuyla modern mimarinin karşısına gelişen veya ondan farklı olan davranışların tümünü kapsayan bir terim niteliğinde kullanılır hale gelmiştir (Özer, 1993). Ancak, bu çalışmanın amacı, kapsamı gereği 1980’li yıllarda mimarlık alanına egemen olmaya başlayan postmodern yapıların tartışma dışı tutulması tercih edilmiştir.

3.2.2 1950’lerden 1980’lere Kadar Modern Mimarlıkta Doğal Işık Kullanımının