Zeliha ŞAHİN1, Özkan AYDIN1, Gülperi YILDIRIM2,
H. Didem SAĞLAM3
1-Ahi Evran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 2Ahi Evran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü 3Ahi Evran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü
zlh.shn91@gmail.com
ÖZET
Tarımsal üretimin ana hedefi yüksek verimli ve kaliteli ürünlerin elde edilmesidir. Pestisit ve kimyasal gübre kullanarak geleneksel tarım uygulamaları ile verim artışı sağlanırken kalitesiz ve insan sağlığını tehdit edecek ürünlerin ortaya çıkmasına ve biyolojik çeşitliliğin azalmasına neden olmaktadır. Organik tarım uygulamalarının artması ile pestisit kullanımının azaltılması ve daha kaliteli ürünlerin üretilmesinin yanında biyolojik mücadele yöntemlerinin uygulanması hız kazanmıştır. Biyolojik mücadelenin en önemli avantajı uzun süreli mücadeleye imkân sağlaması ve çevre dostu olmasıdır. Ancak özellikle toprak kökenli zararlılardan olan bitki paraziti nematodlarla mücadele oldukça zordur. Bitki paraziti nematodlar genellikle bitkinin kök ve gövdesinde zarar yaparak %100’e varan ürün kayıplarına neden olmaktadır. Organik tarım uygulamalarında bitki paraziti nematodlarla mücadelede pestisit kullanımına alternatif olarak organik iyileştiriciler ve doğal düşmanlarından entomopatojenfunguslar ve bakteriler ile predatörler nematod popülasyonlarını azaltmada başarılı bir şekilde kullanılmaktadır. Bu çalışmamızda nematod mücadelesinde kullanılan biyolojik mücadele ajanları ve organik iyileştiriciler hakkında genel bilgiler ve kullanım olanakları literatür taraması ile derlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bitki paraziti nematodlar, doğal düşmanlar, biyolojik
24
ORGANİK NOHUT YETİŞTİRİCİLİĞİ BAKIMINDAN YANIKLIK HASTALIĞI [Ascochyta rabiei (Pass.) Labr.]:
MÜCADELE YÖNTEMLERİ, DAYANIKLILIK KAYNAKLARI VE ISLAHI Cengiz TOKER, D. SARİ, N. CHRİGUİ
Akdeniz Universitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Antalya, Turkey
toker@akdeniz.edu.tr
ÖZET
Nohut (Cicer arietinum L.) yanıklık hastalığı [Ascochyta rabiei (Pass.) Labr.] dünyada ve Türkiye'de en önemli hastalıklardan biridir ve hastalığa hassas çeşitler yetiştirildiği zaman % 100 verim kaybına neden olmaktadır. Hastalık etmeni bir mantar olup 15-25 o
C'de, % 60'dan fazla nem ve 150 mm üzeri yağışlarda salgın haline gelebilmektedir. Hastalık ilk defa Fransa'da 1867 yılında Passerini tarafından Zythia rabiei olarak tanımlanmıştır. Önce Phyllosticata rabiei (Pass.) ve sonra
Phoma rabiei adıyla anılması önerilmesine rağmen, 1931 yılında Labrousse tarafından konidyal
yapısından dolayı Ascochyta rabiei olarak adlandırılmıştır. Hastalığın eşeyli [Mycosperella rabiei Kovacheski ya da Didymella rabiei Kovacheski) Labr.] üreme formu bulunmaktadır. Hastalık tohumla, bitkiden bitkiye temas ile ve eşeyli üreme formunun da rüzgar vb ile uzak mesafelere taşınabildiği bilinmektedir. Hastalık nohut yanında bezelye bitkisini de hastalandırabilmektedir. Hastalığın 1990'lı yıllara kadar 6 ırkının olduğu bildirilmiştir. Daha sonra ırk sayısının 13'e kadar devamlı artmasıyla hastalık ırklarının 3 grupta toplandığı moleküler çalışmalarla ortaya konulmuştur. Bu gruplar; (i) Patotip I, (ii) Patotip II ve (iii) Patotip III şeklinde gruplandırılmıştır. Daha sonra Patotip IV bildirilmiştir. Hastalıkla; (i) kimyasal mücadele, (ii) kültürel önlemler ve (iii) konukçu bitki dayanıklılığı ile mücadele edilebilmektedir. Ekimden önce tuhum ve çıkıştan itibaren bitkiler bazı kimyasal ilaçlarla korunabilmektedir. Kimyasal yöntemler hem nohut marjinal alanlarda yetiştirildiği hem de girdi maliyetini artırdığı ve karlılığı azalttığı için en az tercih edilen yöntemlerden biridir. Aynı zamanda, tek başına yetersiz bir yöntemdir. Ekim nöbeti (aynı tarlaya 2-3 yılda bir nohut ekmek) ve derin sürüm gibi kültürel yöntemler genelde en yaygın kullanılan yöntemlerden biridir. Fakat kültürel önlemler de tek başına yeterli değildir. Hastalıkla en etkili mücadele yöntemi dayanıklı çeşitlerle kültürel yöntemlerin beraber kullanılmasıdır. Hastalığa dayanıklı gen kaynakları tarla, sera ve kontrollü koşullarda belirlenebilmektedir. Tarla denemelerinde 2 tekerrürlü gözlem bahçeleri (nurserileri) yaygın olarak kullanılmaktadır. Her 2 test hattından sonra bir hassas genotip ekilmektedir. Hassas genotipler hastalıktan ölünce test materyali hastalığa dayanıklılık için değerlendirilmektedir. Bu amaçla 1-9 (1 = Çok dayanıklı, 5= Orta derecede dayanıklı ve 6-9 = Hassas ve Çok hassas) olarak değerlendirilmektedir. ICARDA'da dünya nohut koleksiyonu yanıklık hastalığına dayanıklılık için test edilince yanıklık hastalığına dayanıklı 15 dayanıklılık kaynağı olduğu belirlenmiştir. Aynı şekilde ICRISAT gen kaynakları da yanıklık hastalığına dayanıklılık bakımından taranınca 60 dayanıklı gen kaynağı belirlenmiştir. Kültürü yapılan nohuttaki bu dayanıklılık kaynakları kullanılarak ulusal ve uluslararası araştırma kuruluşlarınca hastalığa dayanıklı çeşitler geliştirilmiştir. Kültürü yapılan nohut yanında yabani nohutlarda da dayanıklılık kaynakları rapor edilmiştir. Fakat yabani nohutlardaki dayanıklılık kaynaklarından C. reticulatum Ladiz ve C. echinospermum p.H. Davis hariç melezleme bariyerlerinden dolayı yarar sağlanamamıştır. Hastalığa dayanıklılığın kalıtımı kullanılan dayanıklılık kaynağına bağlı olarak farklılık arz etmektedir. Daynıkllık; resesif tek gen, tamamlayıcı iki dominant gen, tamamlayıcı iki resesif gen, epistatik iki resesif gen, üç resesif ya da iki resesif çift gen ve poligenik olarak bulunmuştur. Hastalığa dayanıklı çeşit sadece melezleme ve mutasyon ıslahı ile elde edilebilmektedir. Fakat yanıklık hastalığına dayanıklılık ıslahı uzun zaman almaktadır. Moleküler teknikler kullanılarak markör destekli seleksiyon (MAS) ıslah süresini kısaltmaktadır. Günümüzde hastalığına dayanıklılık sağladığı bilinen bazı QTL markörleri (GA16, TS82, TA194, TR58, GAA47, SCY17, TA130 ve TA2) belirlenmiştir. Bu markörler kullanılarak ıslah süreci kısaltılabilmektedir.
25
Bu derlemede organik nohut yetiştiriciliği bakımından yanıklık hastalığının mücadele yöntemleri, dayanıklılık kaynakları ve ıslahı ayrıntılarıyla verilmiştir.