Günümüz demokratik hukuk devletlerinde, özellikle sosyal devlet ilkesinin anayasalardaki yerini almasıyla, kamu yönetiminin görevleri, yetkileri ve dolayısıyla da önemi büyük oranda artmıştır. Doğaldır ki, önemi artmakta olan bu yapının sorunları da, önemiyle doğru orantılı olarak artmış ve yeni kurumlara gereksinin duyulmaya başlanmıştır. İşte bu durum yurttaşları mağdur durumda bırakmış ve onların yoğun talepleri sonucunda yönetenleri, yönetilenlerle diyalog gereksiniminden dolayı, yeni formüller aramaya itmiştir.142 Bunun sonucunda yönetilenlerle yönetenler arasında adeta bir köprü vazifesi gören ve vatandaşların karşılaştığı sorunların çözümü hususunda ilgili birimlerle diyaloga girmek suretiyle sorunları çabucak çözmesi öngörülen ve yaşanan problemlerin tekrarının engellenmesini sağlamak amacıyla, Ombudsmanlık kurumu ortaya çıkmıştır.
18. y.y.’da İsveç gibi küçük bir ülkede, ülke içerisinde kendisinin temsilcisi konumunda bulunan memurları denetlemek arzusuyla hareket eden bir kralın ve onun sadık, dürüst ve yetenekli yardımcısının geliştirdikleri bir kurum olan Ombudsmanlık kurumu, krallıklardan temsili demokratik rejimlere, oradan da katılımcı demokrasiyi yerleştirmeye çalışan rejimlere uyum sağlayarak, mevcut yapıları ileri götürmek için bir motor görevini görmüştür.143
142
ERHÜRMAN, (1998), a.g.m., s.99
143
EREN, H. (2000), Ombudsman Kurumu, Atatürk Üniversitesi Hukuk Fakültesi
50
Kurum ayrıca, yurttaşın seçimden seçime sandığa gidip oyunu atmaktan başka herhangi bir yolla yönetime katılmadığı bir demokrasi anlayışına değil, yönetimin her aşamasına ve bu arada tabii ki de denetlenmesine de katılması anlamındaki katılımcı demokrasi idealine de hizmet etmektedir. 144
Ombudsmanın sağladığı katkıları kategorize edebileceksek bunları şu şekilde sıralayabiliriz:
2.5.1. Eğitici İşlevi
Hukukçular ile farklı alanlardaki uzmanları yapısında barındıran ombudsmanlık kurumu, vatandaşların değişik konularda bilgilendirilmelerine ve başvurularına tatmin edici cevaplar almalarına olanak sağlamaktadır.145 Gerek başvuruları olumlu sonuçlansın gerekse olumsuz, her iki durumda da ombudsman vereceği cevabında gerekçeli olarak açıklama yapma durumunda olduğundan dolayı bu bilgilendirme sürekli haldedir.
Diğer taraftan bu bilgilendirme ve eğitici işlev sadece vatandaşlar veya hakkı zarara uğramış kişiler için değil, aynı zamanda uygulayıcılar ve idare açısında da önemlidir. İdare, ombudsman aracılığıyla herhangi bir işlem tesis etmesi durumunda, bundan sonraki işlemlerde bu hususu dikkate alacak ve tekrara düşmenin önüne geçilecektir.
Ombudsman eğitici işlevlini, düzenlediği raporlarla, hazırladığı broşür kitapçık v.s. ile ve medya organları aracılığıyla da yerine getirebilmektedir.
144
DÜĞEN, Ü., a.g.tez, s.44
145
LETOWSKA, E. (1990), The Polish Ombudsman (The Commissioner for The Protection of
51
2.5.2. Önleyici (Caydırıcı) İşlevi
Ombudsmanın, salt varlığı dahi, idare tarafından hukuka aykırı ya da yerinde olmayan işlem ya da eylemlerin yapılmasını önleyen bir mekanizmadır.146 Sadece dava açma yoluyla işletilecek olan, ağır işleyen ve sıkı şekil kuralları bulunan yargı mekanizmasına nazaran daha hızlı sonuçlar veren ombudsman aracılığıyla denetim yapılacağı bilincinde olan idare, hukuka aykırı veya hakkaniyete uygun olmayan herhangi bir işlem tesis ederken veya eylemde bulunurken, hareketlerini ince eleyip sık dokumak zorunda kalacaktır.147
Ombudsmanın caydırıcı etkisi ise, hukuka aykırı eylem ve işlem yapmak niyetinde olan kamu görevlilerinin, yakalanmak endişesiyle bu niyetlerinden vazgeçmeleri şeklinde ortaya çıkmaktadır.148
Ombudsman bu önleyicilik ve caydırıcılık işlevleriyle, kamu yönetimi iyileştirilmesi yönünde katkılar sağlamaktadır.
2.5.3. Düzeltici İşlevi
Ombudsman tarafından gerçekleştirilen denetim; yapılan işlemler üzerinde, işlemlerin yapılması sırasında saptanmamış yanlışlıkların sonunda yakalanmasını ve düzeltilmesini sağlayan ek bir yanlıştan arınma denetimidir. Ombudsman, nerede yanlış yapılmışsa, orada düzeltilmesi gereken yönetim bozukluğu olduğunu gösterir; yanlış yapılmayan yerde ise geçerli uygulamaları güçlendirici bir etmendir.149
146
OOESTİNG, M. (1996), The Assesment by the Ombudsman of Acts or Omissions by Public
Authorities Adversely Affecting the Citizens, Proceedings of the 5th Round Table with European
Ombudsmanen, Limassol, Cyprus, s.93-94
147
AL-WAHAB, İ. (1979), The Swedish Institution of Ombudsman, Stockholm, Lüberforlag, s.124
148
ERHÜRMAN, (1998), a.g.m., s.100
149
52
Ombudsmana yapılan tüm başvurular idare aleyhine sonuçlanmamakta, hatta çoğu zaman reddedilmektedir. Bu, ombudsmanın yönetimin üzerinde duran bir demoklesin kılıcı olmadığını göstermektedir. O, bireyle yönetim arasındaki sürtünme noktalarını yağlayarak, gereksiz aşınmaları önlemektedir.150
Öte yandan, ombudsmanın yıllık faaliyet raporları, kamu yönetiminin kendisine ayna tutmakta ve etkinliklerinin başarısının bir ölçütünü oluşturmaktadır. Aynı zamanda, ombudsmanın saptadığı kötü yönetim uygulamalarını gidermeye yönelik çözüm önerileri de, yanlışlıklardan arınmak isteyen yönetimler için yönlendirici bir işlev görmektedir. 151 Kimi ülkelerde ombudsmanların reform önerisi getirdikleri ve yasa teklifleri hazırladıkları görülmektedir.152
Her ne kadar ombudsmanın yaptığı araştırma ve soruşturma sonucu varmış olduğu kanı bağlayıcı olmasa da, hazırladığı raporların kamuoyu nezdinde açıklanması idarenin bir nevi kendine çeki düzen vermesini sağlamakla birlikte, kasten hukuka aykırı işlem tesis edildikten sonra, dava aç(a)mayanların mağduriyetleri, bu etkin ve verimli denetim yolu ile giderilmeye çalışılacaktır.
Ombudsman denetiminin yapıldığı birçok ülkede, idarelerin onun bağlayıcı olmayan kararlarına büyük ölçüde uyma eğilimi gösterdiği görülmektedir. Bu da, kamu yönetiminde yanlışlıkların tekrarlanmasını engelleyerek, yönetim üzerindeki düzeltici etkiyi yansıtmaktadır.
150 AKINCI, a.g.e., s.292 151 SEZEN, a.g.m., s.80 152
Bu konuda çarpıcı bir örnek olarak bir Paris Mahkemesi’nin Marsilya’da oturan bir kişi hakkında verdiği tutuklama kararı üzerine polisin şahsı hemen tutuklayarak Paris’e getirmesi ancak bu arada Mahkemenin verdiği kararın yanlışlığını anlayıp tutuklamayı kaldırması ve ilgili şahsın serbest bırakılması örnek olayı anlatılmaktadır. Bu örnek olaydaki şahsın tutuklandığı ekim ayında Marsilya’ da hava sıcaktır ve üzerinde kısa kollu bir gömlek vardır, oysaki getirildiği Paris’te hava soğuktur, cebinde de parası yoktur. Buna rağmen serbest bırakılırken, bunlar göz önüne alınmamıştır. Marsilya’ya dönüşü çok zahmetli olur, hastalanır, iyileştikten sonra bir parlamenter aracılığıyla Mediateur(Ombudsman)’a başvurur. Ombudsman açısından olayın çözümü bireyin uğradığı zararın tazmini değildir. Bu yargının yetkisindedir, ancak bu olayda yönetimi suçlayacak somut bir davranış da bulunmadığı için bu tür yanlışlıkla tutuklanan kişilerin salıverildikleri zaman geri ikametgâhlarına kadar götürülmeleri konusunda bir yasal düzenleme gereği üzerinde durulur ve bu yönde bir yasa çıkarılır.(Aktaran, TEMİZEL, a.g.e., s.50.)
53
2.5.4. Yargının İş Yükünü Azaltıcı Yönde İşlevi
Ombudsman denetiminin bulunmadığı ülkelerde, idarenin kusurlu işlem ve eylemleri nedeniyle, vatandaşlar açısından etkili bir sonuç alınabilecek yargı mercileri dışında herhangi bir denetim mekanizması bulunmamaktadır. Bu durum ise, en basit gibi görünen ve özünde çok kolay bir şekilde çözümlenecek olan uyuşmazlıkların yargı mercileri önüne getirilmesine sebep olmaktadır. Tabii ki bu nedenle, yargının iş yükü büyük ölçüde artmakta olup, onu yavaş işleyen ve sonuçlarının etkisini zayıflatan bir hale getirmektedir.
Ombudsman sisteminin kurulmasıyla, hakkının zedelendiği düşünen insanlar yargı mercilerinin önüne gitmeyecek ve ombudsmana başvuracaklardır. Yargı mercileri önüne gelmeden birçok sorun hallolduğu için, ombudsmanın yargının iş yükünü azaltıcı işlevi bu şekilde ortaya çıkmaktadır.