Hızla geliĢen teknolojinin çalıĢma ortamında meydana getirdiği çeĢitli riskler, modern iĢ hukukunu iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda ileri önlemler almaya yöneltmekte ve bu alanda iĢverene önemli borçlar yüklemektedir168
. Genel olarak herhangi bir iĢyerinde iĢ güvenliğini sağlamada esas faktör insandır. 165 RG., 16.6.2006, 26200. 166 RG., 13.7.2005, 25874. 167 Ekin, ĠĢ Sağlığı, 21. 168 Güven-Aydın, 95.
48 Teknolojik geliĢmeler ve geliĢmelerin sağladığı güvenlik faktörleri önemli olmakla birlikte insan faktörünün önemi birinci sıradadır169.
ĠĢveren, iĢin sahibi olması, iĢyerinin mülkiyetinin kendisine ait olması ya da yönetim hakkına sahip olması sebebi ile iĢyerinde geniĢ yetkilere sahiptir. Ancak bu geniĢ yetkiler iĢverene bir takım yükümlülükler getirmektedir. ĠĢ sağlığı ve güvenliği mevzuatı bu durumun paralelinde bir düzenleme getirerek ĠSG'ni sağlama konusunda esas sorumluluğunu iĢverene yüklemiĢtir.
ĠĢyerlerinde ĠSG önlemlerinin alınması sorumluluğu iĢverenlerin iĢçiyi gözetme borcunun doğal bir sonucudur170
. ġüphesiz iĢ güvenliğine iliĢkin esas olarak iĢverenlerin önlem almalarının en önemli nedeni; iĢletme içinde iĢçilerin, özellikle makinelerin yol açtığı zararlar baĢta olmak üzere iĢin niteliği gereği meydana gelebilecek tüm zararlardan iĢçilerin korunmasıdır. Bu anlamda, iĢçilerin iĢ kazası ve meslek hastalıklarından korunması, iĢ güvenliğinin kapsamı içinde öncelikli bir öneme sahiptir171
.
ĠĢçinin çalıĢma hayatında karĢı karĢıya kalacağı çeĢitli risklere karĢı korunması aynı zamanda sosyal devlet olmanın bir zorunluluğudur. Bu nedenle kanun koyucu iĢçi-iĢveren iliĢkisine müdahale ederek, iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için her iki tarafa bir takım yükümlülükler yüklemiĢ olup, nihai olarak iĢçiyi koruyucu hükümlere yer vermiĢtir. Bu yükümlülüklerin yerine getirilmesini sağlamak için teĢkilat kurarak yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğini denetlemeyi amaçlamıĢ ve bu yükümlülüklere uymamanın sonucu olarak da özellikle iĢverene yönelik olarak idari ve cezai yaptırımlar öngörmüĢtür.
ĠĢ sağlığı ve güvenliğini sağlama borcunun özel hukuktaki dayanağını 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu‟nun iĢverenin hizmet akdinden doğan iĢçinin kiĢiliğini koruma borcunu düzenleyen m. 417/f.2 teĢkil eder. Buna göre iĢveren, iĢyerinde iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak ve gerekli her türlü araç ve gereci eksiksiz bulundurmak zorundadır172
. ĠĢ K. m.
169
KeleĢ, 23. 170 Duyar, 73.
171 Odaman, Tarafların Yükümlülükleri, 882 vd. 172 Tunçomağ-Centel, 129.
49 77-89'da yer alan hükümleri yürürlükten kaldıran ĠSGK hükümleri iĢveren devlet iliĢkisindeki yükümlülükleri ifade etmektedir. TBK da ki yükümlülüklere aykırılık özel hukuk yaptırımlarını doğururken, ĠSGK hükümlerine aykırılık ise özel hukuk yaptırımlarıyla birlikte kamu hukuku yaptırımlarını (idari ve cezai) gündeme getirir173.
ĠĢ K. m. 77-89 arasında yer alan "ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği" bölümünde yer alan ve bu hükümleri 30.12.2012 tarihinde yürürlükten kaldıran 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümleri iĢ sağlığı ve güvenliği yükümlülüğünün kamu hukuku kaynaklarını teĢkil eder. ĠĢyerinde iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik önlemlerinin iyileĢtirilmesi ve çağa ayak uydurabilmesi için yürürlüğe konulan ĠSGK, bu hususta daha detaylı düzenlemelere yer vermiĢtir174
.
ĠSGK „‟ĠĢveren ile ÇalıĢanların Görev, Yetki ve Yükümlülükleri‟‟ baĢlığını taĢıyan ikinci bölümünde (m. 4-20) bulunan 17 maddeden 15‟i doğrudan veya dolaylı iĢverenin yükümlülüklerini düzenlemektedir. ĠĢ sağlığı ve güvenliği yükümlülüklerinin kapsamı belirlenirken ĠĢ K. m. 77/f. l'de "iĢyeri" esas alınmıĢken, ĠSGK m. 4/f. l'de "ĠĢ" esas alınmıĢtır. Buna göre iĢveren iĢ sağlığı ve güvenliği tedbirlerini her bir iĢçinin iĢle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlayacak Ģekilde almakla yükümlüdür. Bu durumda evde iĢ sözleĢmesine göre çalıĢma, tele çalıĢma hallerinde de iĢveren iĢin niteliği ve koĢullarına göre, iĢ sağlığı ve güvenliği önlemlerini almakla yükümlüdür175
.
Ayrıca, iĢveren bu yükümlülüklerini yerine getirirken, 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanunu‟nun “ĠĢ sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin desteklenmesi” baĢlıklı m. 7‟de özel sektöre ait iĢyerlerinde ondan az çalıĢanı bulunanlardan, çok tehlikeli ve tehlikeli sınıfta yer alan iĢyerleri ĠĢ sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yerine getirilmesi amacıyla ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca bazı Ģartlarla iĢverenlere destek sağlanacağı belirtilmiĢtir.
173 Tunçomağ-Centel, 130. 174 Malbeleği, 14.
50 Uygulamaya iliĢkin usul ve esaslar, 24.12.2013 tarihli Resmi Gazete176
de yayımlanmıĢ olan ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerinin Desteklenmesi Hakkında Yönetmelik‟te açıklanmıĢ bulunmaktadır. Buna göre; ĠĢverenlerin Devlet desteğinden yararlanabilmeleri için iĢyerlerinin SGK da tescil edilmiĢ, yani adlarına dosya açılmıĢ olması gerekmektedir. Destekten Türkiye genelinde ondan az çalıĢanı bulunan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan iĢyerlerinin iĢverenleri faydalanacaktır. Dolayısıyla uygulama “iĢyeri” değil, “iĢveren” bazında yürütülecektir. Örnek, bir iĢverenin bu nitelikte Erzincan‟daki iĢyerinde 4, Sivas‟taki iĢyerinde 3 ve Ankara‟daki iĢyerinde de 5 iĢçi çalıĢıyorsa, çalıĢan sayısı 10‟u aĢtığı için bu iĢyerleri hakkında Devlet desteği sağlanmayacaktır. ĠĢverenden iĢ alan alt iĢverenlerce çalıĢtırılan sigortalılar toplam çalıĢan sayısına dahil edilecektir. Örnek, iĢverenin 6, iki alt iĢverenin de 3 er iĢçi çalıĢtırması durumunda, çalıĢtırılan sayı yine 10‟u aĢtığından, destekten yararlanılamayacaktır177
(Yön. m. 4/1,2).
ĠĢverenler bu destekten yararlanabilmeleri için öncelikle SGK‟ya baĢvuruda bulunmaları gerekmektedir. Kurum, iĢverenlerin yararlanacağı desteğin bedelini üçer aylık dönemler halinde hesaplayarak dönem sonundaki tutarları, takip eden ikinci ayın sonunda ilgili iĢverene ödeyecektir. Ancak, kuruma yasal süresi içerisinde ödenmemiĢ prim ve gecikme zammı borcu bulunması halinde, destek tutarları bu borca mahsup edilecektir. Yönetmelik m. 8‟e istinaden, kapsama giren iĢverenlerce destekten yararlanılabilmesi için aylık prim ve hizmet belgelerinin yasal süresi içinde kuruma verilmesi Ģarttır. Yaptırım olarak, denetim elemanlarınca yapılan tespitlerden, mahkeme ilamına istinaden çalıĢtırdıkları sigortalıları kuruma bildirmedikleri saptanan iĢverenler, yukarıda da belirtildiği gibi tespitin yapıldığı ayı takip eden aydan baĢlanılarak sağlanan destekten üç yıl süreyle faydalanamayacak ve kayıt dıĢı çalıĢanın iĢe baĢladığı aydan itibaren yapılan ödemeler kurumca yasal faizi ile birlikte geri alınacaktır (Yön. m. 6,8,9).
176 RG., 24.12.2013, 28861. 177 http://www.gulbenkmusavirlik.com/tr_10-dan-az-isci-calistirilan-tehlikeli-ve-cok- tehlikeli- isyerlerinde-devlet-destegi-basladi-252.html (E.T: 16.7.2014).
51 Yukarıda kısaca değindiğimiz hususlar doğrultusunda, ĠSGK ve diğer yasal dayanaklar ıĢığında; iĢverenlerin iĢ sağlığı ve güvenliği konusundaki yükümlülükleri aĢağıda ayrı ayrı baĢlıklar altında incelenecektir.
B. ĠĢverenin ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Ġçin Gerekli Her Türlü Önlemi