İsim Olanlar

“Ennâ” edatı Sahîh-i Buhârî’de dokuz yerde geçmektedir.201 _Aşağıdaki hadislerde sırasıyla “ennâ (

ىنأ

)” edatının mazi bir fiil, muzari bir fiil ve bir isimle bitişik olarak kullanıldığı örnekler görülmektedir.

Enna (

ىنأ

) edatının mâzî bir fiille birlikte kullanılması; “…

؟ ك ل ذََ نا كَىَّن أ

…”202 Enna (

ىنأ

) edatının muzârî bir fiille birlikte kullanılması; “…

َ ك ل ذَ ى ر تَ ىَّن أ

ا ه ءا ج

…”203

Enna (

ىنأ

) edatının mecrur bir isimle kullanılması;“…

؟َ م لاَّسلاَ ك ض ر أ بَىَّن أ

…" Buhârî’nin “Hızır (A.S.) ile Mûsâ (A.S.) hadisi babı” olarak isimlendirdiği konu başlığı altında zikri geçen uzunca bir hadiste Hızır (A.S.) ile Mûsâ (A.S.) arasında geçen bir diyalogda Hızır tarafından Hz. Mûsâ’nın selam vermesine karşılık kullanılmıştır;

201 _{Ahmed İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifhâm fi Sahîhi’l-Buhârî, Gazze, 2012, s. 264.} 202 _{Buhârî, Kitâbu’l-Muhâribîn min Ehli’l-Küfri ve’r-Riddeti, 27.}

40

.."

.

َ ر ف

اَّد ت

َ

َ ة ر خَّصلاَى ل إَا ي ه ت نإَىَّت حَا م ه را ثآَ ناَّص ق يَا ع ج رَاًص ص قَا م ه را ثآَى ل ع

َا ن أَ لا قَ؟َ م لاَّسلاَ ك ض ر أ بَىَّن أَ وَ لا ق فَ ه ي ل عََّد ر فَى سو مَ مَّل س فَ ب و ث بَىًّج س مٌَل ج رَا ذإ ف

"...ى سو م

“...(Bunun üzerine Hz. Mûsâ ve yanındaki hizmetçi genç Yûşâ b. Nûn) kendi izleri üzerinde, izlerine baka baka geriye döndüler. Taşın yanına varınca bir de baktılar ki, elbiseye bürünmüş bir adam duruyor. Mûsâ ona selâm verdi. O da selâmı aldı ve: “Senin bulunduğun yerde selâm nereden (yâni nasıl olur)?” dedi.204

Bu hadiste geçen “Enna

ىنأ

” edatı “Keyfe

فيك

” anlamında kullanılmıştır. 1.1.2. Eyne (

نيأ

)

Bir yerin veya yapılan bir işin nerede yapıldığının belirtilmesi amacıyla kullanılan “eyne” edatı Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahih’indeki hadislerde on altı yerde mazi fiille birlikte, yirmi sekiz yerde muzari fiille birlikte kullanılırken, doksan iki yerde isimle birlikte kullanılmıştır.205

“Eyne” edatının mâzî bir fiille kullanılması: (

...ة ر ي ر هَا ب أَا يَ ت ن كَ ن ي أ...

)206 “Eyne” edatının muzârî bir fiille birlikte kullanılması : (

َ ب ه ذ تَ ن ي أَي ر د ت

)207 “Eyne” edatının isimle birlikte kullanılması: (…

َ ة ر م ع لاَ ن عَ ل أ سَي ذ لاَ ن ي أ

…)208

1.1.3 Metâ (

ىتم

)

Geçmiş zaman, şimdiki veya gelecek zamanla ilgili olarak bir zamanın belirtilmesinin istendiği “meta” soru edatının Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahih’indeki hadislerde on sekiz yerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunlardan üç tanesi mazi bir

204 _{Buhârî, Kitâbu’l-Enbiyâ, 29.}

205 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifhâm fî Sahîhi’l-Buhârî, s. 264.} 206 _{Buhârî, Kitâbu’l-Gusl, 23.}

207 _{Buhârî, Kitâbu Bed’i’l-Halk, 4.} 208 _{Buhârî, Kitâbu’l-Hacc, 17.}

41

fiille birlikte, altı tanesi muzârî bir fiille birlikte kullanılırken dokuz hadiste de bir isimle birlikte kullanılmıştır.209

“Meta” edatının mâzî bir fiille kullanılması: (…

ا ذ هَ ن ف دَى ت م

…)210

“Meta” edatının muzârî fiille kullanılması: (

اللهَ َّلا إَ ة عاَّسلاَ مو ق تَى ت مَ م ل ع يَ لا و

…)211 “Metâ” edatının bir isimle birlikte kullanılması: (…

َ ة عاَّسلاَى ت م

…)212

1.1.4. Eyyâne (

ِ ناَّي أ

)

Sadece gelecek zamanın belirlenmesi istenilen ve dehşet verici büyük şeylerin sorulduğu "Eyyâne” soru edâtı Buhârî’nin Sahîh’inde hadis metni içerisinde geçmezken, bâb başlığı, şerh ve hâşiye gibi bölümlerde zikredilmektedir. Bu örnekler, Kur’ân-ı Kerim’de geçen ilgili ayetlerin izahı amacıyla oluşturulan “Tefsir Bölümü”nde (Kitâbu Tefsîri’l-Kur’ân’da) yer almaktadır. Örnek;

(…

ي ه ت ن تَ ث ي حَ ة ني فَّسلاَى س ر م وَا ها ه ت ن مَى ت مَا ها س ر مَ ناَّي أَ ه ر ي غَ لا ق و

…) “…(İbn Abbâs’tan) başkası: “Sana o saati, onun ne zaman demir atacağını (sorarlar) (Nâziât suresi, 42) (Buradaki) “Eyyâne mursâhâ”, “Onun varıp dayanacağı son ne zamandır? mânâsınadır. “Geminin mursâsı, varıp duracağı son yerdir,” demiştir”213

1.1.5. Mâ ve Mâzâ (

ِاذام

,ِام

)

Genel olarak akılsız varlıklar için kullanılmakla birlikte akıllı veya akılsız varlıkların cinsi, mahiyeti ve hakikatinin açıklaması için sorulan “mâ ve mâzâ” edatlarından “mâ” istifhâm edatı Buhârî’nin Sahîh’inde yediyüz otuz altı yerde kullanılmaktadır.214 _{Bunların bir kısmı Hz. Peygamber tarafından ashâba yöneltilen}

209 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifhâm fi Sahîhi’l-Buhârî, s. 267.} 210 _{Buhârî, Kitâbu’l-Cenâiz, 55.}

211 _{Buhâri, Kitâbu’t-Tevhîd, 4.} 212 _{Buhâri, Kitâbu’l-Edeb, 96.}

213 _{Buhârî, Kitâbu’t-Tefsîr, Sûratu “ve’n-Nâziâti”.}

42

sorular olurken, bir kısmı da ashâbının Hz. Peygamber’e yönelttiği sorulardır. Daha önce bahsi geçen örneklerde olduğu gibi “mâ” edatı, bazen bir ismin cinsi, mâhiyeti veya hakikatinin açıklanması, bazen de mâzî veya muzâri bir fiilin açıklanması amacıyla oluşturulan istifham cümlelerinde kullanılmıştır. Bu örneklerin yanında “mâ” edatı bazen kendisinden sonra bir “câr-mecrûr” ile birlikte kullanılmış (

َمهلَام

كل

ام

gibi ), bazen de kendisinden önce bir harfi cerle bitişik ve kendisinden sonraki elifin hazfedilmesiyle kullanılmıştır. (

؟اللهَ لو س رَ ا يَ ك ل ذَ م ب

) örneğinde olduğu gibi…

Bir ismin cinsi, mâhiyeti ve hakikatinin açıklanması amacıyla bir isimle birlikte kullanılması: (

َ اللهَ ا بَ نا مي لاَ ا مَ نو ر د ت أ...

... ه د ح و

)215

(

...َ اللهَىَ لَ عََ داَ بَ عَ لاََ قَ حَاَ م...

)216

(

َ ل ب ح لاَا ذ هَا م

)217

Yine genel olarak akılsız varlıklar için kullanılmakla birlikte akıllı veya akılsız varlıkların cinsi, mahiyeti ve hakikatinin açıklaması için sorulan “mâzâ” edatı “ne” anlamında tek kelime olduğunu kabul edenler olduğu gibi, “zâ”’nin zâid olduğunu veya ism-i işaret olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır. Bütün bunlarla birlikte “zâ”nın “mâ”dan sonra ism-i mevsul olarak kullanıldığına dair örnekler de vardır.218

اذام

soru edatı el-Buhârî’nin Sahih’inde altmış dokuz yerde kullanılmıştır.219 _Mânâ ve kullanılış üslûbu bir önceki “mâ” edatı ile benzerlik içermektedir.

-

)َ؟ا ه لَ ت د د ع أَا ذا مَ(

“Onun için ne hazırladın?”220

215 _{Buhârî, Kitâbu’l-İmân, 40.}

216 _{Buhârî, Kitâbu’l-Cihâd ve’s-Siyer, 46.} 217 _{Buhârî, Kitâbu’t-Teheccüd, 18.}

218 _{Hasan Akdağ, Edatlar, Tekin Kitabevi, Konya, 1987, s. 126.} 219 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifham fî Sahîhi’l-Buhârî, s. 271.}

43

- (

؟ م ك ب رَ لا قَا ذا مَ نو ر د ت أ

) “Bilir misiniz Rabbi’niz ne buyurdu?”221 - (

؟ سا نلاَ ثَّد ح ت يَا ذا م

) “İnsanlar ne konuşuyorlar?”222

- (

؟نا ر ق لاَ ن مَ ك ع مَا ذا م

) “Kur’an’dan (ezberinde) ne var?”223 1.1.6. Keyfe (

فيك

)

“Nasıl” anlamında kullanılıp bir durumun belirtilmesi istenen “keyfe” soru edatı Sahîh-i Buhârî’de iki yüz yirmi yerde kullanılmaktadır.224

- (

َ ء ي شَ ن عَ با ت ك لاَ ل ه أَ نو ل أ س تَ ف ي ك

) “Ehli kitâba nasıl bir şey hakkında sorarsınız?”225

- (

ي دا ب عَ م ت ك ر تَ ف ي ك

) “Kullarımı ne halde bıraktınız?”226

-

)ََ ل يل لاَ ة لا صَ ف ي كَ(

“Gece namazı nasıldır?”227

- (

؟ لي قَ د ق وَ ف ي ك

) “Bu söz söylendiği halde nasıl olur?”228

1.1.7. Eyyu (

يأ

)

Birşeyin belirtilmesi istenilen ve “hangi” anlamına gelen “eyyu” soru edatı Sahîh-i Buhârî’de iki yüz on yedi yerde geçmektedir.229

- (

َ ل ض ف أَ م لا س لاَ ي أ

) “Hangi (tür) Müslümanlık daha faziletlidir?”230

- (

َ ل ض ف أَ ل م ع لاَ ي أ

) “Hangi amel daha faziletlidir?”231

220 _{Buhârî, Kitâbu Fedâili Ashâbi’n-Nebî, 6.} 221 _{Buhârî, Kitâbu’l-Meğâzî, 37.}

222 _{Buhârî, Kitâbu’l-Meğâzî, 36.} 223 _{Buhârî, Kitâbu’n-Nikâh, 15.}

224 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifham fî Sahihi’l-Buhârî, s. 272.} 225 _{Buhârî, Kitâbu’l-İ’tisâm bi’l-Kitâbi ve’s-Sünneti, 25.}

226 _{Buhârî, Kitâbu Mevâkîti’s-Salât, 17.} 227 _{Buhârî, Kitâbu’s-Salât, 84.}

228 _{Buhârî, Kitâbu’ş-Şehâdât, 14.}

229 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifham fi Sahihi’l-Buhârî, s. 273.} 230 _{Buhârî, Kitâbu’l-Îmân, 4.}

44

- (

َ م ل ظ يَ لاَا ن ي أ و

) “Hangimiz kendisine zulmetmez ki?232

1.1.8. Kem (

مك

)

Bilinmeyen bir sayının miktarının belirtilmesi istenilen “kem” soru edatı Sahîh-i Buhârî’de kırk üç yerde kullanılmıştır.233

- (

ا م ه غا ر فَ ن ي بَ نا كَ م ك

) “İkisi arasındaki boşluk ne kadardı?234

- (

ا ي ن دلاَي فَ ة ي سا كَ ن مَ م ك

) “Dünyada nice giyinmiş kadınlar vardır ki..”235

- (

ا ه ي ل إَ ت ق سَ م ك

) “O kadına ne kadar mehir verdin?”236

- (

ا م ه ن ي بَ نا كَ م ك

) “O ikisi (sahur ile sabah namazı) arasında ne kadar vardı?”237

1.1.9. Men ve Menzâ (

ا ذِ ن مِ–ِ ن م

)

Akıllı varlıkların durumunun belirtilmesi istenilen ve kim anlamına gelen “men ve menzâ” soru edatları Sahîh-i Buhârî’de sekiz yüz altmış bir yerde kullanılmaktadır.238 _Örnekler:

- (

َ د ف و لاَ ن مَ–َ م و ق لاَ ن م

) “Topluluk kimdir? Siz nerenin heyetisiniz?”239

- (

َ ل ج َّرلاَ ن مَي ر د تَ ل ه

) “(Şu)Adam kimdir, bilir misin?”240

- (

َ ه لو س رَ وَ اللهَ ل د ع يَ م لَا ذ إَ ل د ع يَ ن م ف

) “Allah ve Rasulü âdil olmazsa kim âdil olur”241

- (

َ ة ظ ي ر قَي ن بَ ت أ يَ ن م

) “Kim Benî Kureyza’dan (haber) getirecek?”242

232 _{Buhârî, Kitâbu’l-İmân, 23.}

233 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifham fi Sahihi’l-Buhârî, s. 274.} 234 _{Buhârî, Kitâbu Mevâkîti’s-Salât, 28.}

235 _{Buhârî, Kitâbu’l-Libâs, 31.} 236 _{Buhârî, Kitâbu’n-Nikâh, 55.} 237 _{Buhârî, Kitâbu’l-Enbiyâ, 12.}

238 _{İbrahim el-Cedbe, Esmâu’l İstifham fî Sahîhi’l-Buhârî, s. 275.} 239 _{Buhârî, Kitâbu’l-İmân, 40.}

240 _{Buhârî, Kitâbu’l-Mağâzî, 85.} 241 _{Buhârî, Kitâbu’l-Humus, 19.}

45

1.2. Harf Olanlar

Harf olan istifhâm edatları hemze ve hel’in kullanımı ile ilgili örnekler;

1.2.1. Hemze (

أ

)

Harf olan istifham edatlarından hemze ile vârid olan istifhâm örnekleri;

-

(

؟ي نو م ت ن ذآَ م ت ن كَ لا ف أ

) “Bana niçin haber vermediniz?”243

- (

؟... لا قَا مَ د ع بَ ه ت ل ت قَ أ

) “...(böyle) dedikten sonra mı öldürdün onu?” 244

- (

؟ ه م أَ و أَ هي ب أَ ت ي بَ ي فَ س ل جَ لا ف أ

) “babasının veya annesinin evinde otursaydı da (gelirmiydi bu hediye)?”245

- (

؟ نا ي ل ص تَ لا أ

) “Sizler (gece namazı) kılmaz mısınız?”246 1.2.2. Hel (

له

)

Bir şeyin varlığını veya bir fiilin gerçekleşip gerçekleşmediğini tasdik anlamındaki sorularda kullanılan “hel” edatı ile ilgili Buhârî’de vârid olan örnekler:

- (

َ م ك ب رَ لا قَا ذا مَ نو ر د تَ ل ه

) “Rabbiniz ne buyurdu biliyor musunuz?”247 - (

ٌَء ي شَ ه ن ر دَ ن مَى ق ب يَ ل ه

) “Onun kirinden bir şey kalır mı?”248

- (

َ ه دا ب عَ ى ل عَ اللهَ َّق حَ ي ر د تَ ل ه

) “Allah’ın kulları üzerindeki hakkını biliyor musun?249

- (

ا ن ه هَ َ ي ت ل ب قَ ن و ر تَ ل ه

) “Siz, benim kıblem şurasıdır mı sanıyorsunuz?”250

- (

َ س مَّشلاَي فَ نو را ض تَ ل ه

) – (

ا نَّب رَى ر نَ ل ه

) “Rabbimizi görecek miyiz? – Güneşi görme hususunda herhangi bir sıkışıklığa düşer misiniz?”251

243 _{Buhârî, Kitâbu’s-Salât, 72.} 244 _{Buhârî, Kitâbu’d-Diyât, 1.} 245 _{Buhârî, Kitâbu’l-Hıyel, 15.} 246 _{Buhârî, Kitâbu’t-Teheccüd, 5.} 247 _{Buhârî, Ebvâbu Sıfâti’s-Salât, 75.} 248 _{Buhârî, Kitâbu Mevâkîti’s-Salât, 6.} 249 _{Buhârî, Kitâbu’l-Cihâd ve’s-Siyer, 46.} 250 _{Buhârî, Kitâbu’s-Salât, 40.}

46

Araştırma esnasında dikkati çeken bir husus da istifhâmı ifade eden kalıp cümlelerin birçok konu başlığına esas teşkil etmiş olmasıdır. Bâb başlıklarına konu olmuş aşağıda verilen örnekler istifhâmın söz konusu eser bağlamında önemini belirleme hususunda önemli bir katkısının olacağı düşünülmektedir.

-

َ م ل ع لاَ ن مَ م ه د ن عَا مَ ر بَ ت خ ي لَ ه با ح ص أَى ل عَ ة ل ئ س ملاَ ما م لاَ ح ر طَ بابَ-1

- - İmâmın Kendi Maiyyetindekilerin Bilgilerini Ölçmek İçin Ortaya Soru

Atması Bâbı252

-

اًس لا جَاًم لا عٌَم ئا قَ و ه وَ لأ سَ ن مَ با بَ-2

- - Kendisi Ayaktayken Otumakta Olan Bir Âlime Soru Soran Kimse

Bâbı253

-

َ را م ج لاَ ى م رَ د ن عَا ي ت ف لا وَ لا ؤ سلاَ با بَ- 3

- - Haccda Küçük Taşları (Cemrede) Atma Sırasında Soru ve Cevap Bâbı254 -

َ د ج س م لاَي فَا ي ت ف لا وَ م ل ع لاَ ر ك ذَ با بَ-4

- - Mescid İçinde İlim Takrîr Etmek ve Herhangi Bir Suâlin Cevâbını

Zikretmek Bâbı255

-

َ ه ل أ سَاَّم مَ ر ث ك أ بَ ل ئاَّسلاَ با ج أَ ن مَ با بَ-5

- - Soru Sorana Sorduğu Şeyden Fazlasıyla Cevap Veren Kimse Bâbı256

2. İstifhâm Edatlarının Delâlet Ettikleri Anlamlar Bakımından

Belgede Buhârî'nin sahîhinde istifhâm üslûbu (sayfa 49-56)