daha tarih biliminde yerini almış oldu. Adını Nogay Han’dan alan bu ulu Türk boyu, Kafkasya coğrafyasının geniş bozkırlarında o dönemler dağınık bir biçimde yaşamaktaydı. Moğol İmparatorluğu batıda Avrupa’nın Macaristan Krallığı sınırlarına kadar uzanmaktaydı. Cengiz Han bu bölgeyi oğlu Cuçi Han’a bıraktı ve sonrasında Altınordu devleti kurulmuş oldu. Altınordu Devleti’nin sınırları batıda Romanya, Macaristan ve Polonya, kuzeyde Ukrayna ve Beyaz Rusya topraklarını da içine alarak Moskova’ya kadar uzanmaktaydı. Doğuda Kazakistan’ın batısında yer alan toprakları da içine alarak geniş bir coğrafyaya hâkimiyet etmekteydi. Devletin toprakları üzerinde farklı Türk boyları bulunmaktaydı. Bunlar Hunlar, Peçenekler, Avarlar23, Belogurlar, Balkar, Kazak Türkleri, Kazan Türkleri,
Tatarlar, Kundurlar24 ve Nogaylar vd. birçok Türk boyu bulunmaktaydı. Genel olarak Dest-i Kıpçak sahasında bulunan bu Türklere Kuman-Kıpçak Türkleri de denmektedir. Nogay, Altınordu Devleti başkumandanı iken devlet yönetiminde ve savaşlarda büyük başarılar göstermiş ve Berke Han tarafından kendisine Don ırmağı ve çevre toprakları hâkimiyetine verilmiştir. Burada bulunan Türklerle yakın ilişkilerde bulunmuştur. Altınordu Devleti Hükümdarı Berke Han’ın ölümünden sonra Nogay, kendi hanlığını 1298 yılında kurdu. Hanlığın merkezi Hazar Denizi’nin kuzey batısında bulunan Saraycık şehri oldu. Bir süre burada yaşayan Nogay Han, Berke Han’ın yerine geçen Tokta Han ile ilişkileri kötü olduğundan kendisine bağlı uruglar ile önce Kırım’ın batısına göç etmiştir. Bir süre burada yaşadıktan sonra İdil ve Don ırmakları arasına yerleşen Nogaylar artık burada yerleşik bir hayat sürmeye başlamışlardır25. Nogay Han’ın ölümünden sonra
dağılma süreci yaşayan Nogayları Başkumandan Edige bir araya toplamıştır. Edige’nin oğlu Nuradin Nogaylar’ın başına geçerek Nogay Türkleriyle iki asıra yakın yaşayacak olan Nogay Devletini kurmuştur. Kurulum sahası İdil’in batısı olmuştur. Başkenti yine Saraycık şehri olmuştur. İdil ve çevresi dâhil Aral26 gölüne
kadarki bozkırlarda yaşayan Türk toplulukları Nogay Devleti’nin hâkimiyeti altına
23 https://turk-dunyasi.cokbilgi.com/kafkasya-turkleri-gocmenleri/ 24 https://www.beyince.net/yazi/kundurlar-kundur-turkleri/
25 Dilek Ergönenç Akbaba, “Nogay Türklerine Genel Bir Bakış”, Yeni Türkiye, S. 80, Ankara 2015,
s.313-319.
26 Dilek Ergönenç Akbaba, “Nogay Adı ve Nogayların Kökeni Üzerine”, Tehlikedeki Diller Dergisi,
22
girmiştir. Bugün bilinen Nogay boyları şunlardır: Açıkulak Nogay, Ak Nogay, Alçın, Argun, Barın, Burcak, Canbulat, Cambayluk, İrdişan, Karaağaç (Karagaş), Kara Mırza, Kara Nogay, Katay Kasay (Hıtay), Kazbulat, Kıpçak, Kundur, Mamay, Mangıt, Mansur, Novruz, Ordamambet, Şırın, Tohtamış, Tokuz (Toguz), Urak, Yedicek, Yedişkol (Yedişkul), Yedisan ve Yembulak27.
XVI. yy’ın sonlarına doğru Nogay Orda devleti yıkılmış ve Büyük ve Küçük Nogay Ordaları olarak ikiye ayrılmıştır. Küçük Nogay Ordası Kırım’ın doğusuna yerleşmiştir. Ve o dönemlerde bölgeye yerleşen Nogayların bir kısmı hala orada günümüzde yaşamaktadırlar. Büyük Nogay Ordası ise Hazar’ın batısında İdil nehri çevresinde hâkimiyetini devam ettirmeye çalışmıştır. Bu dönemler Rus İmparatorluğu’nun yükseldiği ve bölgede özellikle Nogaylar olmak üzere tüm Türklerin üzerinde baskıların arttığı yıllardır.
XVII. yüzyılın ortalarına doğru Kırım Hanlığı. Bir kısım Nogayları batı Tuna’ya göç ettirmiştir. 1783’te, Kırım, Rusya tarafından ilhak edilince, Nogaylar kitleler halinde gelip, Dobruca’ya yerleştiler. Kırım ve Nogay Türkleri Dobruca’yı 44 yıl içinde üç defa terk etmişler ve yine oraya geri dönmüşlerdir. 1829 yılına kadar Basarabya’da oturmakta olan Nogayların bu tarihten sonra buraları terke mecbur kalıp28, Dobruca’ya göçmeleri üzerine Ruslar, boşalan bu verimli
topraklara Bulgarları yerleştirmişlerdir29. XIII. yüzyıldan itibaren XIX. yüzyılın
sonuna kadar muhtelif devirlerde dalga dalga yerleşmişlerdir30. Yüzyılın başlarında
Kırım Hanlığı’nın Özi ile Aksu arasındaki bozkıra yerleştirdiği Nogaylar orada duramadı ve 1788 yılında, yeniden Kuban ırmağı havzasına döndüler. Bu göç ve dağılma bütün yüzyıl boyunca sürüp gitti31.
XIX. yüzyıl Nogayların büyük zulümler yaşadığı dönemdir. Rusların amacı bölgede Rus hâkimiyetini sağlamak ve Karadeniz’e ulaşmak isteğindeydi. Kırım’dan Hazara kadar olan bu ara bölgede yaşayan Türkler büyük saldırılara maruz kalmış ve binlercesi katledilmiştir. Bu yüzyıl sürgünlerin ve göç hareketlerinin yaşandığı zaman olup, on binlerce Kırım ve Nogay Tatarı
27Nesrin Gülllüdağ, “Nogay Türkleri”, Güzel, H.C., Türkler, Yeni Türkiye yay., C.20, Ankara, 2002,
s.556-564
28 Ethem Fevzi Gözaydın, Kırım Türklerinin Yerleşme ve Göçleri, Vakit Matb., İstanbul, 1948,
s.96; Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reaya, Türk Kültürünü Arş. Ens., İstanbul 1993, s.52.
29 İsmail Doğan - Nesrin Güllüdağ, Nogay Destanları, Türk Dil Kurumu, Ankara 2014 s.13 30http://www.wikizeroo.net/index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa2kvT
m9nYXlsYXI
23
Anadolu’ya Osmanlıya sığınmışlardır32. Geride kalanlar ise daha güvenli bölgelere
göç etmişlerdir. Dağılma süreci durmadı, son olarak bir kısım Nogay Azak yanına geçip Ten ile Kuban ve çevresine yerleştiler. Bir kısmı ise Bükreş Anlaşmasınca Türkiye’ye geldiler. Anadolu’da Tatarlar birarada olmak üzere Orta Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yerleştirildiler. Yoğun olarak Ankara, Eskişehir ve Konya illerinde yaşamaktadırlar. Nogaylar dünyanın birçok ülkelerine dağılmıştır. Bu ülkeler, Türkiye, Kazakistan, Romanya (Köstence)33, Ukrayna, Polonya,
Özbekistan, Azerbaycan, çoğunlukla Rusya’nın özerk cumhuriyetlerinde olmak üzere birçok Avrupa ülkesine dağılmışlardır. Günümüzde Rusya’nın Özerk Cumhuriyetlerinde varlığını göstermeye çalışan Nogaylar yoğun olarak Karaçay- Çerkesk Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar. Bunun yanında Dağıstan C, Kabartay-Balkar C. Çeçenistan C. ve Astarhan bölgesinde, Kırım ve kuzeyinde, Batı Türkistan’da, Hazar bozkırlarında, Stavropol ve Krasnador34 vilayetlerinde
yaşamaktadırlar.