Teorik yapılarıyla büyük ölçüde Keynes’den yararlanıldığı açık olan Harrod ve Domar modellerinde, ekonominin en önemli dinamiği yatırımlardır. Yatırımların ise ekonomi üzerinde hem gelir (talep) yaratma hem de üretim kapasitesi (arz) artırma etkisi bulunmaktadır (Kaynak, 2011: 88). Harrod ile Domar birbirlerinden bağımsız olarak geliştirdikleri büyüme modelinde, Keynes’in yatırımların toplam talep üzerindeki önemli etkisine vurgu yaparak, bu sefer yatırımların ekonominin üretken
kapasitesini arttıracağı arz yanlı etkisine dikkati çekmişlerdir (Ertuğrul ve Uçak, 2013: 664).
Harrod ve Domar büyüme modelleri iktisat literatüründe neokeynesyen ekonomik büyüme modelleri olarak yer almaktadır.
2.6.1. Domar Ekonomik Büyüme Modeli
Domar ekonomik büyüme modelinin bazı temel varsayımları vardır. Bu varsayımlar (Berber, 2006: 113; Bulutay, 1961: 59; Hiç, 1976: 73-74);
Ekonomide devlet harcamaları yoktur.
Ekonomi dışa kapalıdır. Domar, bu iki varsayımla, devletin ve uluslararası ekonomik ilişkilerin büyüme üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığını savunmamaktadır. Bu varsayımın amacı, analizi, özel sektör yatırımlarının kapasite artırıcı etkisi üzerine yoğunlaştırmaktır.
Ekonomide gecikmeler yoktur. Başka bir ifadeyle, üretimdeki bir artışın aynı anda yatırım harcamalarını artırmakta, yatırım harcamalarındaki artış ise anında gelir artışına sebep olmaktadır.
Ekonomi tam istihdam denge seviyesindedir.
Genel fiyat düzeyi sabittir.
Marjinal ve ortalama tasarruf eğilimi birbirine eşit ve sabittirler.
Sermayenin ortalama ve marjinal verimliliği birbirine eşit ve sabittirler. Domar büyüme modelinde; I, yatırım; ΔK, sermaye stokundaki değişme; K, sermaye; σ, sermayenin marjinal ve ortalama verimliliği; Ya, üretim miktarı; ΔYa,
üretim kapasitesindeki artışı ifade etmektedir. Domar büyüme modelinde, üretim kapasitesindeki artış, sermaye ve sermayenin ortalama verimliliğine bağlıdır. Ayrıca modelde sermayenin ortalama ve marjinal verimliliği birbirine eşit kabul edilmiştir. Yani, Ya /K= ΔYa/ΔK =σ şeklindedir. Diğer taraftan, herhangi bir dönemde yapılan
yatırım, sermaye stokundaki değişmeye eşit olup, I= ΔK şeklinde ifade edilmektedir. ΔYa/ΔK =σ ifadesinde ΔK yerine I yazıldığında 2.8’deki eşitlik elde edilmektedir
(Berber, 2006: 113-114).
2.8’deki eşitlikten görüleceği gibi üretim kapasitesindeki artış, sermayenin ortalama verimliliği ile yatırımlara bağlıdır.
Toplam talepteki artışı belirleyen unsur yatırımların gelir artırıcı etkisidir. Domar büyüme modelinde yatırımların gelirde veya talepte meydana getireceği artış çarpan mekanizması ile açıklanmaktadır. 2.9’daki formülde ΔYt, gelirdeki
değişikliği; ΔI, net yatırımlardaki değişimi ve α, marjinal tasarruf eğilimi göstermektedir (Taban, 2008: 61).
ΔYt = (1/α) x ΔI (2.9)
Domar büyüme modeline göre, ekonomik büyümenin denge şartı yatırımların kapasite artırıcı (arz) etkisiyle yatırımların gelir artırıcı (talep) etkisinin birbirine eşitlenmesine bağlanmıştır (Kaynak, 2011: 117; Taban, 2008: 60). Yani ekonomide denge büyümenin meydana gelebilmesi için ΔYa= ΔYt olması gerekir. Bu eşitlik
2.10’da açıklanmaktadır (Kaynak, 2011: 117-118).
ΔYa= ΔYt → I x σ= (1/α) x ΔI → ΔI/I= σ x α (2.10)
2.10’daki eşitlik tam istihdamda dengeli büyüyebilmek için yatırımların her yıl ne kadar büyümesi gerektiğini göstermektedir. Bu büyüklük marjinal tasarruf eğilimi ile sermayenin ortalama verimliliğinin çarpılması ile bulunmaktadır (Berber, 2006: 117).
Domar modelinde, ortalama ve marjinal tasarruf eğilimi birbirine eşit ve sabit kabul edilmektedir. Ayrıca yatırım ve tasarruf eşitliği söz konusudur. S, tasarrufları temsil etmek üzere S= I’dır. Tasarruf, gelir (Y)’nin bir fonksiyonu olup S= α x Y şeklinde gösterilmektedir. Buna bağlı olarak I= α x Y olmaktadır. Bu ifade gelir değişimini veren ΔY= I x σ formülünde yazıldığında 2.11 elde edilmektedir. 2.11 genelleştirildiğinde büyüme oranını (g) gösteren ΔY/Y ifadeye ulaşılmaktadır. Bu da 2.12’de gösterilmektedir. Kısacası, tam istihdamda dengeyi devam ettirebilmek için ekonominin her yıl marjinal tasarruf eğilimi ile sermayenin ortalama verimliliğinin çarpımı kadar büyüme gerçekleştirmesi gerekmektedir (Berber, 2006: 117).
g= ΔY/Y = σ x α (2.12)
Şekil 2.2 Domar Ekonomik Büyüme Modeli
Yatırım (I) Arz Yönlü Talep Yönlü Etki Etki
Sermaye Stokundaki Değişim Talebin Belirlenmesi ΔK=I (Çarpan)
Kapasite Artışı Talep Artışı ΔYa= I x σ Denge ΔYt= ΔI x (1/α)
g= ΔY/Y= ΔI/I= α x σ
Kaynak: Berber, 2006: 118; Taban, 2008: 63.
Şekil 2.2 Domar büyüme modelinin kısa bir özeti şeklindedir. Domar modelinde yatırımların iki tür etkisi bulunmaktadır. Birinci ekonominin arz yönünü ilgilendiren üretim kapasitesindeki genişleme ikinci ise ekonominin talep yönü olan gelir artırıcı etkidir. Ekonomide tam istihdam düzeyinde dengeli büyüyebilmek için bu iki etkinin birbirine eşit olması gerektiği şekilde açıkça gösterilmektedir.
2.6.2. Harrod Ekonomik Büyüme Modeli
Harrod’a göre s, marjinal tasarruf oranını göstermek üzere planlanan tasarruflar (Sp), milli gelirin (Y) bir fonksiyonudur ve bu fonksiyon 2.13’de gösterilmektedir.
Ayrıca Harrod, planlanan tasarrufların mutlaka gerçekleşeceğini savunmuştur. Yani planlanan tasarruflar, gerçekleşen tasarruflara (Sf) eşittir. Bu eşitlik 2.14’de
verilmektedir (Alkin, 1981: 181).
Sp= s x Y (2.13)
Sp= Sf (2.14)
Harrod, belli bir üretim artışını (ΔY) gerçekleştirmek için planlanan yatırım (Ip)
oranı (g) tarafından belirlendiğini açıklamaktadır. Bu katsayı, bir birim gelir veya üretim artışı sağlamak için gerekli olan sermaye artışını ifade etmektedir. 2.15’deki eşitlik planlanan yatırımın hızlandıran katsayısına bağlı olduğunu göstermektedir. Ayrıca modelde planlanan yatırım kararı gelirin mutlak seviyesine değil de gelirdeki artışa bağlı olarak verilmektedir (Taban, 2008: 53).
Ip= g x ΔY (2.15)
Harrod’un büyüme modelinde birbirinden farklı üç büyüme hızından bahsedilmiştir. Bunlar (Hiç, 1976: 88-89);
Gerekli büyüme hızı (Gw) Fiili büyüme hızı (G)
Doğal büyüme hızı (Gn)
Gerekli büyüme hızı, planlanan yatırımlarla, planlanan tasarrufları birbirine eşitleyen büyüme oranına denmektedir (Alkin, 1981: 182; Hiç, 1976: 89; Kaynak, 2011: 103). Planlanan yatırımlarla planlanan tasarrufların eşitliği 2.16 ve 2.17’de gösterilmektedir. Bu eşitliklerden elde edilen 2.18’deki ΔY/Y oranı gerekli büyüme hızını vermektedir. Bu durumda kapasite fazlalığı ya da boş kapasite meydana gelmemektedir. Yani girişimcilerin üretim planları gerçekleşmektedir (Alkin, 1981: 182).
Sp= Ip (2.16)
s x Y= g x ΔY (2.17) Gw= ΔY/Y= s/g (2.18)
Fiili büyüme hızı, gerçekleşen büyüme hızı olarak da adlandırılmaktadır. Bu oran ekonomide gerçekleşen büyüme oranıdır. Yani toplam üretimin bir dönemdeki artış yüzdesidir. Harrod’un büyüme modelinde denge şartı, fiili büyüme oranı ile gerekli büyüme oranı eşitliği yani G= Gw ile gerçekleşmektedir. Denge durumunda
ekonomi tam istihdamdadır; yani işsizlik durumu söz konusu değildir. Ekonomi istikrarlı bir gelişme izlemektedir (Kaya, 2007a: 276). Dengenin gerçekleşmediği iki durum bulunmaktadır (Berber, 2006: 130-132);
Gw > G durumu, gerekli büyüme hızının gerçekleşen büyüme hızından büyük
olmasıdır. Bu durum, dönem başında hedeflenen büyüme hızına dönem sonunda ulaşılamaması, yani daha düşük bir hızın gerçekleştirilmesi demektir. Dönem başında planlanandan daha fazla bir yatırım yapılmış ve aşırı kapasite ortaya çıkmıştır. Aşırı kapasite, istenmeyen stok birikimine yol açmaktadır. Bu da ekonomiyi durgunluğa yönlendirecektir.
Gw < G durumu, gerekli büyüme hızının gerçekleşen büyüme hızından küçük
olmasıdır. Bu durum, dönem sonunda gerçekleştirilen büyüme hızının dönem başında planlanandan daha yüksek olmasıdır. Hızlı gelir artışı sonuçta daha fazla yatırımı teşvik etmiştir. Daha fazla yatırım daha fazla sermaye gerektirdiğinden bir sermaye yetersizliği ortaya çıkar. Bu yetersizlik, üretimin talebi karşılayacak derecede arttırılamamasına neden olur. Yani toplam talep toplam arzı aşmaktadır.
Doğal büyüme oranı, üretim faktörlerinin sonuna kadar kullanılmasıyla oluşan büyüme oranıdır. Bu nedenle doğal büyüme oranına tam istihdam tavanı da denmektedir. Bu büyüme oranının büyüme oranlarının belirleyicileri (Kaynak, 2011: 103-104);
Sermaye donanımındaki artış,
Nüfus artışı,
Doğal kaynaklar,
Teknolojik gelişme olarak sıralanmaktadır.