A) Nebizade Hamdi Bey’in Biyografisi
1888 (1304)’de Serez (Siroz) kentinde doğdu. Nebizade Mahzar Nebi Bey’in oğludur. İlk ve orta öğrenimini Trabzon’da tamamladı. Fransa’da Sarbon Üniversitesinde Hukuk öğrenimini gördükten sonra yurda dönerek çeşitli gazete ve dergilerde yazılar yazdı.271
Milli Mücadele’ye karşı duyarlı olan Nebizaden Hamdi Bey, I. Dönem TBMM’ne 9 Ocak 1921’de, eşkıyalar tarafından şehid edilen Trabzon mebusu İzzet Bey’den boşalan milletvekilliğine seçilerek 28 Ocak’ta meclise katıldı. Bütçe Komisyonunda görev aldı.272 Maliye Encümeni katipliğinde bulundu. 8 Eylül 1921’de Mustafa Necati Başkanlığındaki Kastamonu İstiklal Mahkemesinin üyeliğine atanınca meclisten ayrıldı
269 TBMM. Z.C.,C.1, s.27 270 TBMM. Z.C.,C.8, s.81. 271 Çoker, a.g.e., s.927. 272 Çoker, a.g.e., s.927.
Ağustos 1922’de 249 sayılı kanun ile Kastamonu İstiklal Mahkemesinin görevi sona erince meclisteki görevine geri döndü.273
Mecliste bulunduğu I. dönem içinde 1’i gizli oturumda olmak üzere kürsüde 7 konuşma yaptı. 3 soru önergesi,3 takrir verdi. II. ve VI. dönemlerde de Trabzon Milletvekili olarak mecliste bulundu. 1942 yılında İstanbul’da “Yüce Ülkü” ve Uşakta “Ülkü” adlı liseleri açarak yöneticiliğini yapması Hamdi Bey’in eğitimci kişiliğinin yansıması oldu. 1943 yılımda milletvekilliği sona erince İstanbul’da yaşamını devam ettirdi. Evli ve 4 çocuk sahibi olan Hamdi Bey, 23 Şubat 1969’da İstanbul’da öldü.274
B) Nebizade Hamdi Bey’in Faaliyetleri 1-Evkaf
Evkaf Vekâletinin hidematı umumiyesinin ifası için avans itasına dair kanun münasebetiyle 16 Aralık 1338 tarihli konuşmasında, İstanbul’da açıkta bulunanlar arasında Evkaf Nezareti memurları dışında diğer nezaretlerin memurlarının da olduğunu vurgulayarak, Evkaf Vekâleti memurlarının Muavezei Umumiyeden maaş alacak memurlardan ayrı bir muameleye tabi tutulup tutulmayacaklarını sordu. Nebizade Hamdi Bey’in bu sorusuna Şer’iye ve Evkaf Vekili Konya Mebusu Vehbi Efendi, “O
muamele ayrı, bu ayrı, bütçesi ayrıdır”275 cevabını verdi.
Evkaf Vekâleti için 20 Kanunuevvel 1338 tarihli kanunla verilmiş (750) bin liraya ilaveten (401099) liranın avans olarak verilmesine dair kanun münasebetiyle 19 Şubat 1339 tarihli müzakerede Bir mebus’un “Teklife göre; yalnız tevzi mahlûlat, icâr
ve isticar ve ihale muamelâtı ve saireden ibarettir ki, bu müdüriyetlerin idari vazaifinin tefrikinden ibarettir. Bir kısım tevcihat bedeniyedir, vazaifi bedeniyedir, bunları vilâyet Evkaf müdürleri vesika suretiyle tevcih edebilirler. Bunların deracatı Tevcihi Cihat Nizamnamesinde mukayettir. Biz bu vazaifi katiyen almıyoruz. Orada kalan müdüriyetlerin Vazaifi de Şurayı Evkafta idi. Bu suretle vilayet Meclisi idaresinde maruz kalacağımız müşkülâtı bertaraf ediyoruz” sözleri üzerine açıklamada bulunan
Hamdi Bey, söylenilen şeylerin Şurayı Evkafla ilişkili vazifeyi belirttiğnii, bunun Muvazeni Maliye Encümeniyle ilgisi olmadığını ifade etti. 276
273 Aybars, a.g.e., s.175. 274 Çoker, a.g.e., s.928. 275 TBMM. Z.C.,C.25, s.424. 276 TBMM. Z.C.,C.27, s.406.
2- Dış İlişkiler ve Dahiliye a) Dış İlişkiler
Rauf Beyin Lozan Sulh Konferansı müzakeratına dair beyanatı münasebetiyle 3 Ocak 1339 tarihli müzakerede söz alan Nebizade Hamdi Bey, sulh konferansına giden heyet üyelerinin gerek Mecliste gerçekleşen beyanatta ve gerek aldıkları talimatta açık ve genel yetkiler aldığını ve onların yetkilerini daraltan tek şeyin Misakı Milli olduğunu vurgulayarak başladığı konuşmasında bir çok noktaya değindi.
Müzakere edilen maddelerden Karaağaç meselesine değinerek şunları söyledi:
“Karaağaç Meselesinde Konferansta bize karşı gösterilen vaziyete onlar namına hicabediyorum. İngilizlerin de dahil olduğu Mudanya mütarekesinde sıkışmışlarken bize İngiliz Murahhası hazır olduğu halde; istediklerinizi yapacağız. Yeter ki, siz bizim sözümüze itamad ediniz dediler. Biz de sözlerine itimat ettik, bin türlü tecrübelerimize rağmen; utanmadan ve haya etmeden hepsi sözlerini geri aldı.”
Akalliyetler meselesine de değinen Hamdi Bey, bu hususta şunları ifade etti:
“Diyorlar ki; akalliyetler için biz şu şu mevaddı istiyoruz ve bu mevaddın tatbikinde Cemiyeti Akvam namına bir sefir bulunsun. Cemiyeti Akvamdan sefir bulunsun, derken zannediyorum ki, biz Cemiyeti Akvamın ne olduğunu bilmiyoruz, zannediyorlar. Biz cemiyet Akvam’ın İngiltere’nin, Fransa’nın İtalya’nın elinde kendi emperyalizmlerine alet olduğunu bilmiyoruz, zannediyorlar.” Boğazlar meselesinde de aynı strateji ve düşünce ile hareket ettiklerini belirttikten sonra konuşmasını şu sözlerle tamamladı: “Onlar bizim kanaatlerimizi lâyıkıyla anlamamışlardır. Onlar bizi tehdit etmekle tehditten korkacağız ve kaçacağız zannediyorlar. Hayır efendiler. Biz biliyoruz ve Avrupa’yı görüyoruz ve bugün tehdidini ikva ne kadar kadir olduğunu biliyoruz. Onlar kurugürültülerle bizi tehdid ederken biz gayet sağlam, azimkâr, metin bir kuvvetle onlara azim ve iman ve kudret sahibi olduğumuzu ispat ederiz.”277
Adana’daki Fransız mezalimine dair Mecliste cereyan edcen müzakerat i,le
Hariciye Vekilinin izahatının hulasaten Londradaki heyeti murahasaya tebliğine dair 26 Şubat 1337 tarihli takriri;
Riyaseti Celileye
Adana’daki Fransız mezalimine dair bugün meclisimizde cereyan eden müzakerat
ile Hariciye Vekili Beyefendi tarafından bu hususta verilen izahat hülasasının heyeti murahasamızla berabe bazı Avrupa vesaiti neşriyesine tebliğini teklif ederim. Trabzon Nebizade Hamdi
İlgili takrir Hariciye Vekaletine havale edildi.278
İşgal altındaki arazimizde yapılan Yunan mezaliminin protesto edilmesine dair
2 Nisan 1337 tarihli takriri;
Riyaseti Celileye
İşgal altında buluna arazimizdeki Yunan mezaliminin gittikçe tezayüdettiği mağlup Yunan ordusununda esnayı ricatte yapmadık zulüm ve şenaat bırakmadığı köyleri, kasabaları yakıp yıkmakta olduğu haber alınıyor. Hariciye Vekaletinin efkarı umumiyemizdeki heyecanı nazara itibara alarak keyfiyeti bütün düveli ecnebiye nezdinde protesto etmesinin Yunan Hükümetine de tebligatı şedide icra ettirmesinmin Meclisi Alice tahtı karara alınmasını teklif ederim. Trabzon
Nebizade Hamdi
İlgili takrir Hariciye Vekaletine havale edildi.279
İşgal altındaki arazide Yunanlıların ika ettikleri mezalimin önüne geçmek için ne gibi tedabiri siyasiye ittihaz edildiğine dair 4 Nisan 1337 tarihli suali;
Riyaseti Celileye
Yunanlıların gerk işgalleri altında bulunan ve gerek ahiren harb ve ricat sahalarını teşkil eden arazimizde icra ettikleri ve hala da etmekte bulundukları mezalim ve tahribatın mümkün mertebe önüne geçilmek üzere ne gibi tedabiri siyasiye
ve diplomatikiye ittihaz edilmiş olduğunun Hariciye Vekaletinden sualini teklif ederim. Trabzon
Nebizade Hamdi
Hariciye Vekili Muhtar Bey, şifahi cevabında, İşgalin Düveli Ecnebiye nezdinde Protesto edildiğini izah etti.280 Paris Mümessili Ferid Bey’in beyanatına dair 6 Kasım 1338 tarihli takriri;
278 TBMM. Z.C., C.8, s.451 279 TBMM. Z.C., C.9,s.330 280 TBMM. Z.C., C.9,s.364-365
Riyaseti Celileye
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Paris Mümessili Ferid Bey’inHükümeti metbuasının İstanbul üzerine yürümek maksadını takipetmediğini Fransa Hükümetine beyan ettiği haber veriliyor. Hariciye Vekilinin bundan malumatı olup olmadığını ve Paris mümessiline bu tarzda beyanatta bulunmaya müsait talimat verip vermediğinin vekaleti müşarünileyhadan sual edilmesini teklif ederim. Trabzon Mebusu Nebizade Hamdi
Sual takririne Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey “Hükümeti Milliyenin İstanbula
yürümek maksadını takipetmediği hakkında Fransız hükümetinebeyanatta
bulunulmadığı Paris mümessili Ferid Bey’den varid olan bir telgrafnamede bildirilmektedir.”cevabını verdi.281
b) Dahiliye
Hükümeti Milliyemizin Londra mahafili maliyesine istikraz akdi için müracaatı
şayiasına dair 21 Kasım 1338 tarhli suali;
Riyaseti Celileye
Lonradan bazı Avrupa gazetelerine aksettirilen haberlere göre Hükümeti
Milliyemiz Londra muhafili maliyesine bir istikraz akdi hususunda müracaat etmiç. Sulh Konferansının arifei inikadında bu gibi haberler işaa edilmekte vaziyetimiz zayıf gösterilmek, dostlarımız şüpheye düşürülmek isteniliyor.Maliye Vekili Beyefendiden
keyfiyetin şifahen sual edilmesini teklif ederim. Trabzon Nebizade Hamdi Malye Vekili ve Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey cevaben ; Maliye
Vekaletinin ne Londra’da ne de Avrrupa’da istikraz teşebbüsünde bulunmadığını, gazetelerde çıkan haberlerin yanlış olduğunu ifade etti. 282