Cemal Bey, 5 Aralık 1913 günü birinci kolordu kumandan vekilliği görevinden de ayrılmıştır. İttihatçılar Said Halim Paşa ile başlayan tam iktidar dönemlerinde, programlarınıdaha iyi uygulayabilmek için kendi arkadaşlarınımümkün olduğu derecede kabineye sokmaya çalışmaktadırlar.
Nafia NazırıOsman Nizami Paşa, İttihat ve Terakki Partisi mensubu değildi. O dönemlerde ülkedeki bayındırlık faaliyetleri için Fransa’dan borç para alınmasıgündeme gelmiş, bu nedenle de Fransa’ya yakınlığıyla bilinen Cemal Paşa’nın adısıkça telaffuz edilmeye başlanmıştır135. OsmanlıDevleti bu tür durumlara alışıktır. 19. Yüzyıldan itibaren uygulanan denge politikası neticesinde pek çok devlet adamıbu şekilde göreve getirilmiştir. Said Halim Paşa Hükümeti de, Fransa’dan alınacak borç para konusunda Cemal Bey’i kullanmak istiyordu.
İzlenen bu siyaset neticesinde Cemal Bey, 16–17 Aralık 1913’te Nafia Nazırlığı’na vekâleten atanmıştır. Yaklaşık yetmişgün sonra da bu göreve asaleten atanmıştır136. Cemal Bey seksen beşgün sürecek Nafia Nazırlığıgörevinde oldukça önemli projelere imza atmıştır137.
1- Nafia Nezareti’ndeki Faaliyetleri
a- Demiryolları
Nafia Nezaretine atan Cemal Bey, Abdullah Cevdet’le yaptığıilk mülakatında demiryolları ile ilgili yapacağı icraatlarını şu şekilde anlatmıştır: “ Fransa’dan alınacak borç paranın seksen üç milyon franklık kısmıSamsun-Sivas demiryolu hattına tahsis olacak. Bu para bittikten sonra diğer borçlanmalardan ayrılacak parayla hattın inşası bitirilmeye
135Cemal Paşa, a.g.e. , s. 101.
136M.Şükrü Hanioğlu, .a.g.m., s. 106.
137M.Şükrü Hanioğlu, a.g. e. , s. 293–294.
çalışılacaktır. Samsun- Sivas hattından sonra Sivas- Erzincan hattıinşasına devam edilecek ve bu hatların imtiyazıFransızlara verilecektir. Ankara-Sivas hattıise, Almanlara verilecek ve bu hat Kayseri üzerinden Ulukışla’ya ulaştırılacaktır. Memleketin stratejik bölgelerindeki demiryolu hatlarıgeniş hatlıve devlet kontrolünde olacaktır. Mesela İstanbul- Bağdat, İ stanbul-Erzurum, İstanbul- İzmir, Karadeniz havzasını Akdeniz havzasına bağlayacak olan hatlar bu tip özel hatlardır. Bunu yanında mahalli öneme sahip hatlar dar tutulmalıve devlet teminatıverilmemelidir. Mesela Çanakkale- İzmir, Aydın- Muğla ve Marmaris hatlarıbu şekilde olmalıdır.
Yani öncelik stratejik hatlarda olmalıdır. Çanakkale- İzmir hattı, devlet teminatıolmadan Fransız Omnium d’Entrepsis adlışirkete ihale edilmiştir.
Bu hattın kilometre değeri 11.000 frang’dan pahalıolursa inşaata devam edilmeyecektir138.”
Cemal Bey, İtalyanların Ege Adaları’na karşılık Antalya-Muğla demiryolu imtiyazınıelde etmek istemelerine şiddetle karşıçıkmışve ülke menfaatlerini korumaya büyük özen göstermiştir139.
b- Şose Yollar
Ülke genelindeki şose yollar inşaatıihalesi, daha önceden bir Fransız kumpanyasına verilmiş, Nafia NâzırıCemal Bey de bu anlaşmayıaynen devam ettirmiştir. Anlaşma şartlarıgereğince Kumpanya ayda 12.000 Lira almak koşuluyla bir yılda toplam 900.000 Liralık işyapacaktı. Ancak, yeni borç para bulunamamasınedeniyle yol inşaatlarında istenilen sonuçlara varılamamış, sadece 300.000 Liralık işyapılabilmiştir. Kumpanya’ya ise sözleşme gereği 140.000 Lira ödenmiştir.
Cemal Bey bu konuda kumpanya’nın bir suçu olmadığınısöylemiş, olumsuzlukların devletin mali yetersizliğinden kaynaklandığınıbelirterek, Fransız şirketini savunmuştur140.
138İçtihad, 93, 26 Şubat 1914, s. 2080.
139Cemal Paşa, a.g.e. , s.102- 105.
Bu süreç içerisinde yol yapım çalışmalarıyla ilgili usulsüzlük iddialarıda artışgöstermiştir. Hükümet mühendisleri ve yerel halkın iddialarına göre, Fransız kumpanyasıfazla para alabilmek için yolları uzatmakta ve gereksiz köprüler inşa etmekteydiler. Cemal Bey, iddialardan rahatsız olmuşve Paris’in en iyi mühendislik üniversitelerinde eğitim görmüşFransız mühendislerinin işlerine karışılmamasınıistemiştir141.
Cemal Beyin bir diğer önemli icraatıda Turuk-u Umumiye (Karayolları) şirketi ile Nafia Nezareti fen heyeti arasındaki anlaşmazlıkları ortadan kaldırmak olmuştur. Her iki taraf birbirlerine güvensizlik duydukları için yol ve köprü yapımlarında aksamalar meydana gelmektedir. İki tarafın yetkililerini bir araya getiren Cemal Bey, sorunlarıortadan kaldırmışve işlerin aksamadan devam etmesini sağlamıştır142.
c- Sulama Projeleri
Cemal Bey ülke genelinde genişçaplıbir sulama projesi meydana getirmek istemektedir. İlk olarak Konya Ovası’nın canlandırılmasıve sulanmasıişini Maliye Nezareti’yle anlaşarak beşsene müddetle bir Fransız kumpanyasına vermiştir.
Proje’nin toplam maliyeti 19,5 milyon Frank olarak hesaplanmışve proje kapsamında yıllık 550.000 dönüm olmak üzere beşyılda toplam 2.750.000 dönüm arazinin sulama işi tamamlanacaktır143. Proje sonunda ise çiftçilerden dönüm başına 25 Kuruşsulama bedeli alınacaktır. Böylelikle hiç istifade edilemeyen arazilerden ürün elde edilmişolacaktır. Cemal Bey, Konya Ovasısulama projesi sonucunda buradan alınacak yıllık 150.000 Liralık öşür geliriyle demiryollarının teminat akçelerinin karşılanabileceğini ve hazinenin önemli bir yükten kurtarılabileceğini savunmuştur144.
140Nevzat Artuç, a.g.e. , s.133.
141Nevzat Artuç, a.g.e. , s. 133
142Cemal Paşa, a.g.e. , s. 106.
143Nevzat Artuç, a.g.e. , s.134.
144İçtihad, 96, 14 Mart 1914, s. 2150.
Cemal Bey, Adana, Menderes ve Mihalıççık ovalarının da suya kavuşturulmasıiçin ellerinden gelen her şeyi yapmıştır. Ayrıca, Meriç’teki bütün bataklıkların kurutulması, Amik ovasınıkurutulmasıve Asi nehrinin tanzim edilmesi, Cemal Bey’in öncelikli hedefleri arasında yer almıştır.
Bunların dışında, Dicle nehrinin tanzimi, Mezopotamya Ovası’nın sulanmasıCemal Bey’in öncelikli hedefleri arasında yer almıştır145.
d- Liman İnşaatları
Cemal Bey, ilk işolarak Trablusşam, Cifa, Yafa, Tekfurdağı, Samsun ve Trabzon limanlarının inşasıile uğraşacağınıbelirtmiş, gerekli mali kaynak için de, şunlarısöylemiştir: “Suriye sahilindeki limanlar için Fransız şirketiyle müzakereler devam etmektedir. Samsun-Trabzon limanlarıiçin Türkiye Milli Bankasıyla görüşülmüştür146. “
Cemal Bey, son olarak demiryolu ve liman inşaatlarında sadece borçlanma yoluna gidilmeyeceğini, aynızamanda başta gümrük vergisi olmak üzere çeşitli kalemlerdeki vergi oranının artırılmasıyla kaynak sorununun giderileceğini belirtmiştir147.
145Feroz Ahmad, İttihatçılıktan Kemalizme, s. 46–47.
146İçtihad, 96, 14 Mart1914, s. 2151.
147Nevzat Artuç, a.g.e. , s. 134.
İ Kİ NCİBÖLÜM
Bİ Rİ NCİDÜNYA SAVAŞI BAŞLARKEN CEMAL PAŞA
A- Cemal Paşa’nın Bahriye Nâzırlığı