Miras Hukuku (Ahkam-ı Feraiz)

İslam dini aile hukukunu düzenlediği gibi miras hukukunu da düzenlemiştir. İslam’ın ilk dönemlerinde miras hükmü verilmeden önce Müslümanlar dostlarına veya hicret ettikleri için birbirilerine mirasçı olabiliyorlardı:

“…Akraba olanlar, Allah’ın kitabına göre (mirasçılık bakımından) birbirilerine diğer müminlerden ve muhacirlerden daha yakındırlar; ancak, dostlarınıza uygun bir vasiyet yapmanız müstesnadır. Bunlar kitapta yazılı bulunmaktadır.”320 _{Bu ayetle Allah bu yolla mirasçı olmayı yasaklayarak akrabalık}

bağını mirasta sabit etti. Akrabalığın olduğu yerde arkadaşlık veya hicret sebebiyle mirasçı olmak caiz değildir. Diğer insanlar miras konusunda akrabalara ortak olamazlar. Ancak kişi vefat etmeden önce onlara bir şey bağışlasa veya vasiyet etse o zaman diğer insanlara vasiyetten bir pay verilebilir.321

“11. Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının iki misli (miras vermenizi) emreder. (Çocuklar) ikiden fazla kadın iseler, ölünün bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer yalnız bir kadınsa yarısı onundur. Ölenin çocuğu varsa, ana- babasının her birinin mirastan altıda bir hissesi vardır. Eğer çocuğu yok da ana- babası ona varis olmuş ise, anasına üçte bir (düşer). Eğer ölenin kardeşleri varsa anasına altıda bir (düşer). Bütün bu paylar ölenin yapacağı vasiyetten ve borçtan sonradır. Babalarınız ve oğullarınızdan hangisinin size, fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz. Bunlar Allah tarafından konmuş farzlardır (paylardır). Şüphesiz Allah ilim ve hikmet sahibidir.

12. Yapacakları vasiyetten ve borçtan sonra eşlerinizin, eğer çocukları yoksa bıraktıklarının yarısı sizindir. Çocukları varsa bıraktıklarının dörtte biri sizindir.

320 _{Ahzab, 33/6.}

92

Çocuğunuz yoksa sizin de, yapacağınız vasiyetten ve borçtan sonra bıraktığınızın dörtte biri onlarındır (zevcelerinizindir). Çocuğunuz varsa, bıraktığınızın sekizde biri onlarındır. Eğer bir erkek veya kadının ana-babası ve çocukları bulunmadığı halde (kelale) şeklinde malı mirasçılara kalırsa ve bir erkek yahut bir kız kardeşi varsa, her birine altıda bir düşer. Bundan fazla iseler üçte bire ortaktırlar. (Bu taksim) yapılacak vasiyetten ve borçtan sonra, kimse zarara uğramaksızın (yapılacaktır). Bunlar Allah’tan size vasiyettir. Allah her şeyi hakkıyla bilendir, halimdir.”322

Mirasla ilgili ayetlere baktığımızda malın bölünmesi aşağıdaki şekilde olmalıdır:

Mirastan kadına bir pay, erkeğe ise iki pay verilir. Vefat edenin bir oğlu varsa mirasın hepsi ona verilir. Eğer vefat edenin yalnızca kızları olsa (iki veya daha fazla) o zaman vefat edenin malının üçte iki’si kızlarındır. Bir kızı olsa vefat edenin malının yarısı onundur. Vefat edenin anne babası için anneye altıda bir ve babaya altıda bir pay veriler. Veya hangisi hayattaysa ona maldan altıda bir hisse verilir. Bunlar evlatları olanlar için geçerlidir. Eğer vefat edenin evlatları ve kardeşleri olmasa o zaman malın üçte biri annenin, üçte ikisi ise babasınındır. Vefat edenin kardeşleri olsa o zaman anneye altıda bir veriler. Geri kalan ise babasına veriler. Eğer anne ve baba sağ iseler o zaman kardeşler, kardeşin malından pay alamazlar. Bütün bu hisseler de vasiyet ve borçtan sonra kalan mal ile paylaştırılır.323

Eğer kadın vefat ederken mal bırakmışsa ve kadının yaşayan çocuğu ve akrabası yoksa, onun malının yarısı eşinindir. Eğer kadının evlatları varsa o zaman erkeğe kadının malından dörtte bir hisse verilir.

Eğer erkek vefat etse ve arkasında mal bıraksa, onun hanımına malın dörtte biri düşer. Erkeğin çocuğu varsa o zaman kadına sekizde bir hisse veriler.324 _{Vefat edenin}

ana bir kardeşleri veya ablaları varsa onlar için altıda bir hisse verilir. Kardeşleri iki

322 _{Nisa, 4/11-12.}

323 _{Taberi, Camiu’l-Beyan, II/456-457.}

324 _{“Kur’an-ı Şerif’te açık şekilde açıklanan kadının kocasından miras alması hükmünü bazı alimler}

değiştirmişler. Kur’an’a göre kadına mirastan erkeğin çocuğu varsa 8’de bir, çocuğu yoksa 4’te bir verilmelidir. Bu hükmü değiştirip kocasından çocuğu olmayan kadını mirastan mahrum ediyorlar.”

93

ve daha fazlaysa onlar için vefat edenin malının üçte biri verilir, onlar kendi aralarında paylaşırlar. Kalan mal anne ve babaları aynı olan kardeşlere verilir. Ana- baba bir kardeşlere bir şey çatmaz. Ancak aynı anadan olan kardeşler her iki halde de miras ala bilirler. Bütün bunlar borç ve vasiyet haricindedir.325

i. Varis Olmanın Sebepleri

Varis olmanın sebeplerinden biri vasiyet edilmektir. Bakara suresi 180-182. ayetlerde ölen kişinin vasiyet etmesi istenmiştir:

“180. Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir hayır bırakacaksa anaya, babaya, yakınlara uygun bir biçimde vasiyet etmek Allah’tan korkanlar üzerine bir borçtur.

181. Her kim bunu işittikten ve kabullendikten sonra vasiyeti değiştirse, günahı onu değiştirenleredir. Şüphesiz Allah (her şeyi) işitir ve (her şeyi) bilir.

182. Her kim, vasiyet edenin haksızlığa yahut günaha meyletmesinden endişe eder de (alakalıların) aralarını bulursa kendisine günah yoktur. Şüphesiz Allah çok bağışlayan hem de esirgeyendir.”326

Ölen kişi zengin biriyse malından vasiyet etmesi gerekir. Vasiyet malın 3’te birinden fazla olmamalıdır. Malın diğerleri varislerin hakkıdır. Bakuvi (ö. 1938), bu ayetlerin vasiyetin vacipliğine delil olduğunu belirtmiştir. Fakat bu vasiyete alimler müstehap (sevap) demişler. Vasiyeti değiştirene büyük günah vardır. Ancak vasiyet batıl olursa, mesela birisi malının yarısını ana-babasına verse veya bir hayır işte kullanılması için vasiyet etse o kişinin varisleri bu vasiyete itiraz ede bilirler. Çünkü malın ancak 3’te biri vasiyet edile bilir.327

ii. Kelale

Kelale bazı alimlere göre ölen kişinin sıfatıdır. Babası ve çocukları olmadan ölen kişiye denir. Taberi’nin (ö. 310/923) de içinde bulunduğu diğer bir gurup alime

325 _{Taberi, Camiu’l-Beyan, II/456-458; Bakuvi, Kəşfü’l-Həqayiq, I/296-300.} 326 _{Bakara, 2/180-182.}

94

göre ise “kelale” mirasçılardır. Ölenin babası ve çocukları bulunmazsa onun kardeşine, bacısına ve diğer mirasçılarına “kelale” denir.328

“Senden fetva isterler. De ki: “Allah, babası ve çocuğu olmayan kimsenin mirası hakkındaki hükmü şöyle açıklıyor. Eğer çocuğu olmayan bir kimse ölür de onun bir kız kardeşi bulunursa, bıraktığının yarısı bunundur. Kız kardeş ölüp çocuğu olmazsa erkek kardeş de ona varis olur. Kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer erkekli kadınlı daha fazla kardeş mevcut ise erkeğin hakkı, iki kadın payı kadardır. Şaşırmamanız için Allah size açıklama yapıyor. Allah her şeyi bilmektedir.”329

Kelale ayeti diye anılan bu ayet peygambere nazil olan sonuncu ayettir. Veda haccında Mekke yolunda iken Cabir b. Abdullah el-Ensari gelip: “Ey Peygamber! Eğer kız kardeşim vefat etse onun malından bana ne kadar miras düşer? diye sorunca bu ayet nazil oldu.

Eğer bir erkek vefat etse ve onun çocuğu yoksa, aynı anne-babadan veya aynı babadan bir kız kardeşi kalmış olsa erkeğin malının yarısı kız kardeşinindir. Eğer kadın vefat etse ve ondan sonra çocuğu kalmazsa, aynı anne-babadan veya aynı babadan bir erkek kardeşi olsa o, kadının bütün malına varis olur.

İki veya daha fazla kız kardeş erkek kardeşe varis olsalar onlara erkek kardeşin malının 3’te ikisi düşer. Eğer kadına veya erkeğe varis olanlar birkaç kişi olsalar onda malın hepsi bütün varisler arasında bölünür, erkeğe kadının payının iki misli verilir.

Bu ayet aynı ana-babadan veya aynı babadan olan kardeşler hakkındadır.330

Sonuç olarak mirasla ilgili hükümlerde Bakuvi miras ayetlerindeki genel hükümleri söylemiş, fazla açıklamalarda bulunmamıştır. Ancak burada o vasiyet etmenin ve kadına miras verilmesinin vacipliğini vurgulamıştır. Ayette hükmü

328 _{Taberi, Camiu’l-Beyan, II/461-462.} 329 _{Nisa, 4/176.}

95

bulunmasına rağmen ulemadan bazılarının bunu kabul etmeyip kadına miras vermenin müstehap olduğu fetvası vermelerini ise eleştirmiştir.

3. Ceza Hukuku (Ukubat)