Aşağıdaki şemada dolaylı olarak da olsa nihayetinde aynı görüşte olmaları da dikkate alınacaktır. Bir mezhepte her iki tarafın görüşü yönünde kuvvetli kavil/rivâyet bulunması halinde hepsi şemada gösteri-lecek ve her biri ayrı ayrı değerlendirmeye alınacaktır.
İmam
Bozmaz Bozar Nihayetinde 3
mezhep daha
(1.rivayet) İlk doğum Mâlikîler Hanbelîler
Hanbelîler Necis Şâfiîler (daha yakın)
9 Namaz kılacak
Şemaya bakıldığında İmam Muhammed’in Mâlikîler’le 5 (5,6,7,8,9), Şâfiîler’le 4 (4,6,7,8) ve Hanbelîler’le 6 (3,5,6,7,8,9,10) konuda aynı görüşte; iki imamın ise Mâlikîler’le 5 (1,2,3,4,10 ), Şâfiîler’le 5 ( 1,2,3,5,10), Hanbelîler’le ise 4 ( 1, 2,4,10) konuda aynı görüşte oldukları görülmek-tedir.
Bu şemaya göre ele alınan konularda üç mezhebin İmam Muhammed’e ve diğer iki imama birbirine yakın derecede paralel olduğu görülmekte-dir. Dikkat çeken husus İmam Muhammed’in İmam Şâfiî ve İmam Mâlik’le daha çok beraberliği bulunduğu halde İmam Muhammed’in onlarla aynı hatta Mâlikiler’le daha az konuda beraber olduğudur. İmam Muhammed’in yakın diyaloğuna dair bir delil bulunmayan Hanbelîler’le iki imamdan daha çok konuda (kendisi 6, iki imam 4 konuda) görüş birliği içinde olması ise dikkat çeken bir husus olup, birlikte olmalarının görüşlerini fazlaca etkilemedikleri kanaati uyandırmaktadır. Fakat az sayıda mesele üzerinden yapılan bu değerlendirmelerin genelleştirilemeyeceğini bir daha hatırlamak yerinde olacaktır.
Sonuç
Araştırmamızdan elde ettiğimiz sonuçları maddeler halinde kısaca if-ade edecek olursak;
1. İmam Muhammed büyük bir müctehid ve Hanefi mezhebinin en önemli üç imamından biridir. Hadiste önemli bir konuma sahiptir.
Muvatta’ın onlarca rivâyetinden günümüze kadar gelen iki rivâyetten biri-nin ona ait olması bunun önemli göstergesidir. İmam Muhammed dilde de hüccet kabul edilmektedir. Onun başta İmam Mâlik ve İmam Şâfiî olmak üzere dönemin çok sayıda büyük müctehidiyle ondan ders alma, dersine katılma veya meseleleri müzakere şeklinde diyaloğu olmuştur. Bu zorunlu olarak ona –sınırlı da olsa- daha geniş perspektif kazandırmış olmalıdır.
2. İmam Muhammed İmam Ebû Hanife’den dört yıl boyunca fıkıh almış, vefatından sonra onun fıkhını Züfer ve Ebû Yusuf gibi öğrencilerinden almaya devam etmiştir. Nihayet onun görüşlerini içeren kitaplar kaleme
almış, bu kitaplarında Ebû Yusuf ve kendisinin muhalif görüşlerine de yer vermiştir. Dolayısıyla o mezhebin müdevvinidir. Zahirurrivaye nitelem-esiyle bilinen altı kitabı mezhebin temelini oluşturan en muteber eser-lerdendir.
3. Üç imam arasındaki ihtilaflar sanıldığından daha azdır. Fıkıh kitaplarında yer alan farklı imamlara ait görüşlerin birçoğu zahirurriv-aye dışındaki zayıf kanallarla sabittir ve onunla çeliştiğinden kesin ihti-laf sayılmaz. Aynı durum İmam Muhammed ile diğer iki imam arasındaki ihtilaf için de geçerlidir.
4. Hanefi mezhebindeki en muteber dört metinden biri olarak bilinen el-Muḫtâr isimli eserin İbadetler bahsinde İmam Muhammed’in iki imam-dan ayrıldığı 10 mesele tespit edilmiştir. Kitaptaki yüzlerce, hatta binlere ulaşan meselelere göre bu sayının azlığı açıktır.
5. İmam Muhammed ile iki Hanefi imamı arasındaki ihtilaflı konuların ayrıntılı bir şekilde ele alınmaya değer on tanesinin incelenmesi so-nucunda ihtilaf nedenlerinin; nasları yorumlama, hadisler arasında ter-cihte, kıyaslar arasında veya kıyas ile istihsan arasında tercihte farklılıklar olduğu görülmüştür. İstihsanı çokça kullanmakla bilinen İmam Ebû Hanife’nin burada da –Ebû Yusuf’la birlikte- istihsanı çokça tercih ettiği dikkat çekmektedir.
6. Ele alınan on meselede üç mezhebin ihtilaflı konulardaki görüşleri incelenmiş, her bir mezhebin kimi konularda İmam Muhammed, kimi konu-larda iki imamla aynı görüşte olup göze çarpan bir farklılık bulunmadığı görülmüştür. Dikkat çeken hususlardan biri İmam Muhammed’in İmam Mâlik ve İmam Şâfiî ile uzun birlikteliğine ve İmam Ahmed b. Hanbel ile bilinen bu tür bir ilişkisinin bulunmamasına rağmen, bu on konuda Hanbelîler’in diğer iki mezhepten daha çok konuda İmam Muhammed ile aynı görüşte olduklarıdır. Bu da içtihad seviyesindeki alimlerin metod ve görüşleri oturduktan sonra birbirleriyle uzun süre görüşmeleri ve müzak-ereler yapmaları halinde birbirlerinden etkilenmelerinin sınırlı derecede olduğu şeklinde yorumlanabilir.
7. Çalışmanın sınırlı sayıda konuda yürütülmüş olması sebebiyle sonuçların kesinlik ifade etmeyip ele alınanlar hakkında genel ve zanni bir kanaat oluşturmaktadır.
Kaynakça
Ahmed en-Nakib. el-Mezhebu’l-Hanefi. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1422/2001.
Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b.
Ahmed. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1400/1980.
Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye (Fethu’l-kadîr ile birlikte). 10 Cilt. Kahire: Bulak, 1316/1899.
Ebû Zehra, Muhammed. el-İmam Ebû Hanife. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1412/1991.
Günay, Hacı Mehmet. “Nifas”. TDV İslam Ansiklopedisi. 33/79-81. İstanbul: TDV Yayınları, 1408/2007.
Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. Ka-hire: el-Matbaatu’l-Hayriyye, 1322/1904.
Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân er-Ruaynî. Mevâhibü’l-celîl li-şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl.6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 3.
Basım, 1413/1992.
Heyet. el-Mevsûʿatü’l-fıḳhiyye el-Kuveytiyye. Kuveyt: Selâsil - Kahire: Dâru’s-Safve: Vezâretu’l-Evkâf Kuveyt, 1404-1427/1984-2006.
Heyet. İ’lâü’s-sünen. thk. Muhammed Taki Osmani. Karaçi: İdaretu’l-Kur’an ve’l-Ulumi’l-İslamiyye, ts.
İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstiẕkârü’l-câmiʿ li-meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr ve ʿulemâʾi’l-aḳṭâr fîmâ teżammenehü’l-Muvaṭṭẚ min meʿâni’r-reʾy ve’l-âs̱âr. 30 Cilt. Halep: Dâru’l-Va’y, 1414/1993.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1423/1992.
İbn Hacer el-Askalânî Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-Mîzân. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1406/1986.
İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut:
Dâru Sadır, 1406/1986.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbnü’l-İmâd, Ebû Fellah Abdulhayy el-Hanbeli. Şezeratu’z-zeheb fi ahbari men zeheb.
Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muġnî. 10 Cilt. Kahire: el-Mektebetu’l-Kahire, 1388/1968.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Kâfî fî fıḳhi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b.
Ḥanbel. Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye Beyrut, 1415/1994.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. 8 Cilt.
Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-İslami, ts.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1425/2004.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn
Abdisselâm el-Harrânî. el-Fetâvâ’l-kübrâ. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407/1987.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. eẕ-Ẕaḫîre (fi’l-fıḳh). 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1415/1994.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2. Basım, 1407/1986.
Kerderî, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Kerderî el-Hârizmî el-Bezzâzî. Menâḳıbü’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Mearif en-Nizamiyye, 1321/1903.
Kevserî, Muhammed Zâhid. Bulûġu’l-emânî fî sîreti’l-İmâm Muḥammed b. el-Ḥasan eş-Şeybânî. Kahire: Mektebetu’l-Hidaye, ts.
Kocabaş, Savaş. el-Mesâilu’l-leti ihtelefe fiha eimmetu’l-Hanefiyyeti’s-selase. Beyrut:
Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1426/2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr. 22 Cilt.
Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1994.
Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf ʿalâ meẕhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel. 12 Cilt. Beyrût:
Dâru İhyâu’t-Turâs el-Arabî, 2. Basım, ts.
Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl Fergānî. el-Hidâye (İbn Hümâm’ın Fethu’l-kadîr şerhiyle). 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-Halebi, 1356/1937.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-Muḫtâr li’l-Fetva.
thk. Said Bektaş. Beyrut: Dâru’l-Beşairi’l-İslamiyye – Dâru’s-Sirac, 1436/2015.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb.23 Cilt.
Cidde: Mektebetu’l-İrşad, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müttaḳīn. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebû’l-İslâmî, ts.
Özşenel, Mehmet. “Şeybânî-Hadisteki Yeri”. TDV İslam Ansiklopedisi. 39/42-43.
İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ.
4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
Öğüt, Salim. “Taharet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 39/382-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. Amman: Dâru’l-Cinân, 1408/1988.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad. Aṣl. thk. Ebu’l-Vefa el-Efgani. Karaçi: İdaretu’l-Kur’an ve’l-Ulumi’l-İslamiyye, ts.
Şeybani, Ebu Abdullah Muhammed b. Hasen. el-Camiu’s-sağîr (en-Nafiu’l-Kebir şerhiyle birlikte). Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1406/1986.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu Meʿâni’l-âs̱âr. thk. Ahmed Şakir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1399/1979.
Taş, Aydın. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-disi. 39/38-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Umrânî, Ebû Hüseyin Yahya b. Ebû’l-hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmami’ş-Şâfiî. 13 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1420/2000.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1405/1985.
Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ. 6 Cilt. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye el-Kübra, 1313/1896.