IV. I Gıyaseddin Keyhüsrev II
IV.IV.V. Mesud II
II. Ġzzeddin Keykavus’un oğlu olan II. Mesud, Kırım’dayken babası tarafından veliaht gösterilmiĢtir. Keykavus hakkın rahmetine kavuĢunca, Mesud onun naaĢını getirmek için deniz yolundan Sinop’a gelmiĢtir151
. Kastamonu uc beyi Çobanoğlu Muzafferüddin Yavlak Arslan onu önce Moğol komutanı Samagar Noyan’a, Abaka Han’ın huzurlarına götürmüĢtür. Abaka Han Erzincan, Sivas, Diyarbakır ve Harput’u II. Mesud’a tahsis etmiĢ ve onu bir süre Ġlhanlı baĢkenti olan Tebriz’de yanında bulundurmuĢtur.
146 Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr s. 78-80.
147 Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr, s. 84. ; ReĢidüddin, Câmiu’t-Tevârih, s. 112 148
Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr, s.88. ;ReĢidüddin, a.g.e. , 112-113. 149Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr , s.90. ; ReĢidüddin, a.g.e. , s.114. 150 Ali Sevim, ‘’Keyhüsrev III’’, DĠA, c. XXV, Ankara 2002,. s. 351-352. 151 Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr , s.104-105.
39
Abaka Han’dan sonra Ġlhanlı tahtına geçmiĢ olan Ahmet Teküder, Selçuklu tahtını II. Mesud ile III. Gıyaseddin Keyhüsrev arasında paylaĢtırmıĢ fakat III. Keyhüsrev buna razı olmamıĢtır. II. Mesud yarlığın hükmü ile Ahmed’ten izin alarak Anadolu’ya gelmiĢ, Erzincan’da Mucireddin Muhammed bin Mu’tez tarafından karĢılanmıĢtır. Bunun üzerine Sultan Mesud ona babasının sıfatının yanında saltanat naipliğini vermiĢ, konuyla ilgili ferman Ġlhan’a arz edildikten sonra yarlık kararı çıkmıĢtır152. Vezirlik görevi Fahreddin Ali’de kalmaya devam
etmiĢtir. Sultan Mesud, Vezir Fahreddin Ali ve saltanat naibi Mucireddin Muhammed bin Mu’tez ile anlaĢma yaparak nüfuzunu artırmıĢtır. Mucireddin, hızlıca orduya giderek yalnızca Sultan Mesud namına yarlık getirmiĢtir.
Gıyaseddin Keyhüsrev Erzincan’da kendi payına ait merkezde bulunmaktayken Sultan Mesud ve ona bağlanmıĢ olan devlet erkânı kurmuĢ oldukları planlarla Gıyaseddin’i ortadan kaldırmak için planlar kurmuĢlardır153
. Argun’un Ahmet Teküder ile savaĢıp Ġlhanlı tahtına hakim olduğu sırada halen Tebriz’de bulunan II. Mesud, yeni han tarafından sultan ilan edilmiĢ, Mesud’un selefi sultan III. Keyhüsrev’in yaĢamına son verilmiĢtir154
.
Karamanoğulları ve EĢrefoğulları Selçuklular’a devamlı surette rahatsızlık vermiĢ, II. Mesud’un Kayseri’de ikamet etmiĢ olduğu sıralarda onun saltanat makamından uzakta olması, III. Gıyaseddin Keyhüsrev’in annesinin fırsattan istifade torunlarını Konya’da tahta çıkarmasına ortam hazırlamıĢtır. Keyhüsrev’in annesi, Karamanoğlu Güney Bey’i beylerbeyi, EĢrefoğlu Halil Bey’i saltanat naibi tayin ederek onların desteklerini almıĢ olsa da kısa zamanda ortadan kaldırılmıĢlardır (1285)155
.
Argun Han 1285 senesinde Türkmenleri cezalandırmak maksadıyla kardeĢi Keyhatu’nun idaresindeki bir Moğol ordusunu Anadolu’ya göndermiĢtir. Keyhatu o sene Erzincan’da kalmıĢ, yanında II. Mesud da olduğu halde Aksaray’a ilerlemiĢtir156. Daha sonra almıĢ olduğu cezalandırma görevini ifa
152 Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr , s.108. 153
Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr , s. 109.
154 Muharrem Kesik, ‘’Mesud II’’, DĠA, Ankara 2004, c. XXIX, s. 342-344, s.342. 155 Kesik, ‘’Mesud II’’, DĠA, s.342.
40
etmek için Konya’ya yürümüĢ olan Keyhatu ile konuĢmuĢ olan Mevlana’nın oğlu Sultan Veled, onun halka zulmüne engel olmuĢtur157.
Sultan Mesud, Moğol kuvvetlerinin yardımıyla kendisine karĢı harekete geçmiĢ olan Germiyanoğulları’nı bozguna uğratmıĢtır. Selçuklu tahtındaki iddialarına devam etmiĢ olan II. Gıyaseddin’in annesi, Argun Han’dan tahtın pay edilmesi isteğinde bulunmuĢtur. Bunun üzerine Argun Han’ın huzuruna götürülen sözde torunlar, II. Gıyaseddin’in çocukları olmadığı anlaĢılması üzerine öldürülmüĢlerdir.
Germiyanoğulları’nın BeyĢehir’e saldırmaları üzerine Sultan II. Mesud, Germiyan ilinin uç bölgesini iĢgal etmiĢtir. 1287 yılında Konya’dan Kayseri’ye hareket etmiĢ olan Sultan II. Mesud, oradan da Keyhatu ile güçlerini birleĢtirerek Karamanoğulları’nın üzerine yürümüĢ ve Lârende ile beraber Karaman topraklarını tahrip etmiĢlerdir. Bunun üzerine Karamanoğulları ve EĢrefoğulları Sultan Mesud’dan af dileyerek itaatlerini bildirmiĢlerdir.
Ġlhan Argun, Sahip Fahreddin Ali’ye Selçuklu’nun vermesi gereken vergileri artırılmasını emretmiĢ, bunun, neticede mevcut vergileri ödemekte zorlanan halka daha fazla yük olacağından emin olan Fahreddin Ali üzüntüsünden vefat etmiĢtir. Ġlhanlılar, onun yerine vezirliğe Fahreddin Kazvinî’yi göndermiĢlerdir. Kazvinî mevcut vergileri arttırmakla yetinmemiĢ ve yeni vergiler eklemiĢtir. Vezir Kazvinî’nin bu tutumu halkı isyana sürüklemiĢtir. Kazvinî hakkında çok sayıda Ģikâyette bulunulmuĢ olduğundan, Argun Han onu Eylül 1291 senesinde Tebriz’de idam ettirmiĢtir.
EĢrefoğulları bir kez daha ayaklanmıĢ, Sultan II. Mesud Konya’dan hareketle onların üzerine yürümüĢtür. Bunu fırsata dönüĢtürmüĢ olan halktan bazıları Konya’yı yağmalamıĢlarsa da Sultan II. Mesud’un Konya’ya dönmesiyle karıĢıklıklar ortadan kalkmıĢtır.
Kazvinî’den sonra Argun Han’ın veziri Sa’düd-devle tarafından vezir olarak gönderilmiĢ olan ġemseddin Ahmed LakuĢî ile birlikte hareket eden Kılavuzoğulları olarak anılan çete Anadolu’da zulümler yapmıĢtır.
41
1291 senesinde Geyhatu Ahlat’ta Ġlhanlı tahtına çıkmıĢtır. Anadolu’nun malî iĢlerini Yavlak Aslan’ın oğlu Nasuriddin’in yönetimine vermiĢtir. Nasuriddin, Moğolları da halkı da memnun etmiĢse de Geyhatu’nun Anadolu’dan ayrılması Karamanoğulları’na yeni bir fırsat vermiĢtir. BeyĢehir’i alıp EĢrefoğlu’nu etkisiz hale getirmiĢ olan Karamanoğulları üç gün boyunca Konya’yı yağmalamıĢlardır. ġehir erkânı eski vezirlerden Fahreddin Ali’nin torunlarından yardım istemiĢ, Denizli’den yardım kuvvetleri gelirken, diğer yandan Sultan Mesud’un kardeĢi Rükneddin de Kayseri’den Konya’ya yardıma gelmiĢtir. Yardımlar iĢe yaramayınca Sultan Mesud, Geyhatu’dan yardım istemiĢtir. Selçuklu ve Moğol ordusu birleĢmiĢ, Lârende’yi ele geçirip ayaklanmalara son vermiĢlerdir.
II. Rükneddin, Kastamonu beyi Çobanoğlu Muafferüddin Yavlak’ın desteği ile saltanat iddiasına giriĢmiĢtir. Geytahu’nun 1292 yılında II. Rükneddin ve taraftarları üzerine göndermiĢ olduğu, baĢında II. Mesud’un bulunduğu ordu galip gelmiĢ ve Kastamonu Beyi’nin canına kıyılmıĢtır.
Geyhatu döneminde ağır vergiler ödemekten kurtulamamıĢ olan Anadolu halkı, Ġlhanlı Hanlığı’nı bir ara ele geçiren Baydu’dan sonra Gazan Han’ın tahta geçmesi ve onun Müslüman olmasıyla manevî olarak rahatlamıĢtır. Ancak maddî rahatsızlıklar Moğol Noyanlarının isyanlarıyla devam etmiĢtir. Bu isyanlardan biri Gazan Han’ın 1296’da Anadolu valisi olarak atamıĢ olduğu Togaçar Noyan’ın kötü idaresine karĢı onu cezalandırmak amacıyla Anadolu’ya gönderilmiĢ olan Baltu’nun isyanıdır.
Baltu, Togaçar’ın öldürülmesinden sonra isyan hareketlerine baĢlamıĢ, Gazan Han’ın onu geri çağırmasına rağmen türlü bahanelerle Tebriz’e gitmediği gibi, II. Mesud’un gitmesine de engel olmuĢtur. Bu süreçte Moğollar sayesinde güvende olan Sultan Mesud, Konya yerine Kayseri’de bulunmuĢ, idareyi ahiler üstlenmiĢtir158
.
Baltu’nun isyanına karĢı Gazan Han 1296’da Kutluk ġah idaresindeki 30.000 kiĢilik bir ordu göndermiĢ, yapılan savaĢta mağlup olan Baltu, Ermeni kralına
42
sığınmak istediyse de kral onu yakalamıĢ ve Gazan Han’a teslim etmiĢtir. Baltu 1297 yılının ekim ayında Tebriz’de idam ettirilmiĢtir.
Ġsyan sırasında Baltu’nun zorla yanında tutmuĢ olduğu Sultan Mesud da suçlanmıĢ, hükümdarlıktan uzaklaĢtırılarak Hemedan’a sürülmüĢtür. Onun yerine iki yıl sonra kardeĢi Ferâmurz’un oğlu III. Alaaddin Keykûbad tahta geçirilmiĢtir (1298).
III. Alaaddin Keykûbad’ın kötü idaresi değil halkı, Moğollar’ı dahi rahatsız ettiğinden tahttan indirilmiĢ, ikinci kez II. Mesud tahta çıkarılmıĢtır (1392). Câbioğlu kuĢatması (1304) gerçekleĢmiĢ, Gazan Han öldüğü için kaldırılmıĢtır.
II. Mesud 1308 yılında vefat etmiĢtir. Onun ölümü hakkında borçları ve Moğollar’ın bitmek bilmeyen istekleri karĢısında bunalıma girip kendini zehirlediği rivayet edilmektedir. Son Selçuklu Sultanı kabul edilmektedir. Ondan sonra Kılıçarslan b. III. Keyhüsrev (1310) tahta çıkarılmıĢ olsa da, gerek ülke içinde gerekse Moğollar tarafından da tanınmamıĢtır159
.