MENKUL KIYMETLERDE DEĞERLEME

VUK’nun “Menkul Kıymetler” başlıklı 279. maddesine göre; “hisse senetleri ile fon portföyünün en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri alış bedeliyle, bunlar dışında kalan her türlü menkul kıymet borsa rayici ile değerlenir.

Borsa rayici yoksa veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğu anlaşılırsa değerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanır.

Ancak, borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler, alış bedeli ile değerlenir.”

VUK’un 279. Maddesine göre, bazı menkul kıymetler borsa rayici, bazı menkul kıymetler alış bedeli ile bir kısmı ise kar ilaveli alış bedeliyle (kıst getiri ölçütü) değerlenmektedir¹⁵⁰.

2.6.3. 1. Alış Bedeli İle Değerlenecek Menkul Kıymetler (VUK Md. 279) a) Hisse senetleri,

b) Fon portföyünün en az yüzde 51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri,

c) Getirisi ihraç edenin kar ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler,

- Kâr-Zarar Ortaklığı Belgeleri,       

150 YILDIZ A. Murat, Dönem Sonu İşlemlerinin Vergisel Boyutu, TÜRMOB – TESMER, Ankara 2009, s. 17.

- Gelir Ortaklığı Senetleri, - Geçici İlmühaberler.

Alış bedeli kanunda değerleme ölçüsü olarak yer almakla birlikte, bu ölçüye ilişkin olarak VUK’da herhangi bir tanım yapılmamıştır.

Teoride alış bedeli; bir kişi veya kurum tarafından edinilen bir kıymetin alımı ile ilgili olarak satıcısına ödenen veya borçlanılan tutarların toplamıdır, şeklinde tanımlanmaktadır¹⁵¹.

Bir menkul kıymetin alış bedeli ile değerlenmesi, o kıymetin elden çıkarılması aşamasına kadar herhangi bir değerleme farkı vermemesi yani oluşacak değer artışlarının, realize edildiği zamana kadar vergileme dışında bırakılması anlamına gelmektedir¹⁵².

2.6.3. 2. Borsa Rayici Ölçüsüne Göre Değerlenecek Menkul Kıymetler

Alış bedeliyle değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin dışında kalan tüm menkul kıymetlerin borsa rayici ile değerlenmesi öngörülmüştür.

Borsa rayici; VUK’un 263. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre, borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden önceki son muamele gününde borsadaki işlemlerin ortalama değeridir. Bununla birlikte 369 Seri No.lu VUK GT’de¹⁵³, menkul kıymetlerin aksi yönde bir düzenleme yapılmadığı sürece, borsada son muamele gününde oluşan rayiç esas alınmak suretiyle değerleneceği, fakat daha sonra yapılacak vergi incelemeleri ile borsada oluşturulan rayicin muvazaalı olduğu anlaşılırsa VUK hükümleri çerçevesinde gerekli tarhiyatların yapılacağı açıklanmıştır.

151 EYİMAYA Üzeyir, “Menkul Kıymet Değerlemesi”, Vergici ve Muhasebeciyle Diyalog Dergisi, 2008/Aralık, s. 93.

152 ALTINOK Derviş, “Dönem Sonu İşlemleri Muhasebesi”, Vergi Sorunları, Aralık 2008, Sayı 328, s. 142.

153 369 Seri No.lu VUK GT; 03.04.2007 tarih ve 26482 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

Bu tanım çerçevesinde hisse senetleri dışında İMKB’de işlem gören ve dolayısıyla varsa borsa rayici ile değerlenecek menkul kıymetler şunlardır¹⁵⁴;

a. Devlet Tahvili b. Hazine Bonosu

c. Eurobondlar; (Uluslararası piyasa ve borsalarda işlem gördüğü için)

Bunların yanında fiili olarak işlem görmeyen, dolayısıyla uygulamasına da rastlanılmayan aşağıda sayılan menkul kıymetler de borsa rayiciyle değerlenmesi öngörülmüştür. Bunlar;

a. Gelir Ortaklığı Senedi b. Özel Sektör Tahvilleri

c. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet, d. Finansman Bonoları’ dır.

Borsa rayici ile değerlenen menkul kıymetlerde dönem sonu itibariyle değerleme farkları ortaya çıkacak ve bu farklar gelir veya gider etkisi yaparak dönem mali karını da etkileyecektir.

Dönem sonlarında değerleme farkı noktasında, menkul kıymetin TL veya yabancı para cinsinden düzenlenmiş olmalarına göre herhangi bir farklılık olmayacaktır.

Döviz üzerinden bir bedelle düzenlenmiş menkul kıymetler için de, dönem sonu itibariyle vadesinde elde edilecek faiz vb. gelir hesaplanacak, ayrıca kur değerlemesi de yapılacaktır¹⁵⁵.

2.6.3. 3. Kar İlaveli Alış Bedeliyle Değerlenecek Menkul Kıymetler

VUK Madde 279 da, borsa rayicine göre değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin borsa rayicinin olmaması veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğunun anlaşılması halinde, değerlemeye esas bedel; menkul kıymetin alış bedeline, vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden       

154 AKSOYOĞLU Volkan, “Menkul Kıymetlerde Değerleme Ve Dönem Sonu İşlemleri”, E-Yaklaşım, Aralık 2009, Sayı: 204, http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/index1.asp, (Erişim: Mayıs 2010).

155 AKSOYOĞLU Volkan, a.g.m., http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/index1.asp, (Erişim: Mayıs 2010).

değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesiyle bulunacağı hüküm altına alınmıştı.

Bu şekilde değerlemeye konu olabilecek menkul kıymetleri ise şöyle sıralayabiliriz¹⁵⁶:

a. Alış bedeli ile değerlenemeyen yatırım fonu katılma belgeleri, b. Borsa rayici yoksa:

ƒ Özel Sektör Tahvilleri

ƒ Finansman Bonoları, Banka Bonoları

ƒ Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler

ƒ Gelir Ortaklığı Senetleri.

2.6.3.4. Eurobondların Değerlemesi

Eurobond, devletin ya da şirketlerin yurtdışından kaynak sağlamak amacıyla, yabancı para birimlerinden satışa sundukları, genellikle uzun vadeli borçlanma araçları olarak tanımlanabilir. Başka bir iadeyle eurobond, yurtdışı piyasalardan borçtemin edebilmek için, yabancı para cinsinden ihraç edilen ve yurt dışında satılan tahvillerdir.

Türkiye için yeni bir yatırım aracı olan eurobondların para birimi genellikle Amerikan Dolarıdır (USD). Ancak, Euro, Japon Yeni, İsviçre Frangı ve diğer döviz cinsleri üzerinden ihraç edilen eurobondlara da rastlamak mümkün¹⁵⁷.

Yabancı bir ülkenin para birimi ile düzenlenmiş veya yabancı bir ülke para birimine endekslenmiş tahvil, senet ve bonolar borsa rayici ile değerlenir. Borsa rayici olmayan kamu kesimi tahvil ve bonolarından yabancı para cinsinden düzenlenmiş veya yabancı para veya enflasyona endekslenmiş olanlar; değerleme gününde kur farkları da dahil olmak üzere, değerleme günü itibariyle işlemiş faiz, fiyat farkı vb. kârlar alış bedeline eklenmek suretiyle değerlenir.

Eurobondlar Hazine tarafından yurt dışında ihraç edilen menkul kıymetler olup, vergi uygulamaları bakımından Devlet tahvili ve Hazine bonosu gibi       

156 YILDIZ, a.g.e., s. 18.

157 SARISU Ekrem, “Eurobond Gelirlerinin Vergilendirilmesi”, Yaklaşım, Yıl 10, S. 111, (Mart 2002), s. 241.

değerlendirilmektedir. Eurobondlar THP’da 112 No.lu hesapta izlenir. Değerlemesi de VUK’un 279. maddesi uyarınca yapılır.

Eurobondlar, uluslararası borsalarda işlem görüyorsa bu borsalarda değerleme günü ortalama işlem değeri ve aynı gün ilgili döviz kurları dikkate alınarak değerleme yapılır, borsada işlem görmüyorsa veya borsa rayicinin oluşmasında muvazaa varsa (ki bu duruma pek rastlanmaz) eurobondun alış bedeline kur farkları da dikkate alınmak suretiyle vadesinde elde edilecek gelirin iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçecek süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle bulunacak bedelle değerlenir.

Bu şekilde de değerleme yapılamıyorsa alış bedeli kur değerlemesi sonucuna göre düzeltilerek değerleme yapılır.

Kamu kesimi tahvil senet ve bonoları, ihraç edenin kamu tüzel kişiliği olması nedeniyle son derece güvenli kıymetlerdir. Bu nedenledir ki söz konusu menkul kıymetler sık sık teminat olarak başkasına verilmektedir. Menkul kıymet mülkiyeti, teminat olarak verilen kişi veya kuruma geçmekle birlikte teminat konusu borcun ifası ile birlikte kural olarak bu menkul kıymetler teminat veren işletmeye dönmektedir.

Muhasebe tekniği olarak teminata verilen menkul kıymetlerin, sahibinin tasarruf imkanının kısıtlanması nedeniyle “hazır değer” (her an paraya çevrilebilir değer) olma özelliğini kaybettiği kabul edilir. Bu durumdaki kamu kağıtları ticari alacak olarak dikkate alınır ve değerlemesi de bu esasa göre yapılır¹⁵⁸.

2.6.4. MENKUL KIYMETLER İLE İLGİLİ ÖZELLİKLİ KONULAR