Medya Sektörü, görsel-işitsel yayın faaliyetleri, yazılı basın yayın faaliyetleri, müzik ve film yapımcılığı, rekamcılık faaliyetleri, gazete ve dergi dağıtımı gibi alt gruplara ayrılabilir. Bunlardan görsel ve işitsel faaliyetlerine ilişkin olarak 1982 Anayasası’nın “Radyo ve televizyon istasyonları, ancak Devlet eli ile kurulur ve idareleri tarafsız bir kamu tüzelkişiliği halinde düzenlenir.” hükmünü içeren 133’üncü maddesi 1993 yılında 8.7.1993 tarih ve 3913 sayılı Kanun ile değiştirilerek, radyo ve televizyon yayıncılığı alanında kamu tekeline son verilmiş, özel teşebbüslere radyo ve televizyon istasyonları kurma ve işletme hakkı tanınmıştır.
1994 yılında ise, 3984 sayılı Kanun ile, özel teşebbüslerin radyo ve televizyon kurmaları ve işletmeleri konusundaki ilkeler ve söz konusu ilkelere uyulmaması durumunda uygulanacak yaptırımlar belirlenmiş, aynı zamanda söz konusu alanda düzenleme ve denetleme yapmak üzere Radyo ve Televizyon Üst Kurulu kurulmuştur.
3984 sayılı Kanun’un 29’uncu maddesi ile, nama yazılı hisse zorunluluğu getirilmiş, bir şirketin birden fazla radyo ve televizyon kurması, aynı özel radyo ve televizyon kuruluşunda üçüncü dereceye kadar (dahil) kan ve sıhri hısımların aynı zamanda hisse sahibi olabilmeleri, bir hissedarın bir veya birden fazla radyo ve televizyon kuruluşundaki hisselerinin toplamının tüm hisselerin toplamının 20’sinden fazla olması ve radyo ve televizyon kuruluşlarında 10’dan fazla hisseye sahip olanların belirli taahhüt işlerine girmeleri yasaklanmıştır.
Radyo ve televizyon yayıncılığı konusunda kamusal tekelin kaldırıldığı 1993 yılından bu güne, söz konusu hüküm nedeniyle uygulamada, radyo ve televizyon kuruluşlarının yasal (de jure) sahipliği ile fiili (de facto) sahipliği arasında farklılık olumuş, özellikle ulusal televizyon yayıncılığı alanında faaliyet gösteren gruplar ile fiilen yönettikleri radyo ve televizyon kuruluşları arasında sahiplik bağının ortaya konulmasında ve kontrolünde çeşitli güçlüklere yol açmış ve 3984 sayılı Kanun’un 29’uncu maddesi de dahil olmak üzere bazı maddelerinde değişiklik yapılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır.
Gazete ve dergi yayıncılığı alanındaki temel düzenleme ise 15.07.1950 tarih ve 5680 sayılı Basın Kanunu’dur. Gazete ve dergi yayıncılığıyla iştigal edenlere Basın Kanunu ile getirilen kısıtlamalar, sermaye sahipliği değil, sorumluluk ve nitelik esası çerçevesinde düzenlenmiştir. Ancak, 1994 yılında yürülüğe giren 3984 sayılı Kanun’un 29’uncu maddesinin "Türkiye'de gazete çıkartan gerçek ve tüzelkişiler ile basınla ilgili mevzuata göre gazete sahibi olanlar birarada 20'den fazla hisse sahibi olamazlar." hükmü ile gazete sahipliği konusunda da kısıtlamalar getirilmiştir.
Ayrıca, 1996 yılında bazı gazetelerin dağıtımında yaşanan sorunlar neticesinde, 4202 sayılı Kanun ile Basın Kanunu’na gazete ve dergilerin satış ve dağıtımını düzenleyen iki madde eklenmiştir.
Basın Kanunu’nun Ek 7’nci maddesi ile gazete yayıncılığı piyasasına giriş açısından kilit önemi haiz gazete ve dergi dağıtımı piyasasındaki aktörlere, talep halinde süreli yayınları emsallerine uygun koşullarda dağıtma yükümlülüğü getirilmiştir. Aynı şekilde, Ek 8’nci madde ile, satışa arz yerine ulaştırılan süreli yayınları satışa arzetmekten kaçınan işyerlerine de cezai müeyyide uygulanması öngörülmüştür. Ancak, Anayasa Mahkemesi’nin 10.6.1997 tarih ve 23015 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 5.6.1997 gün ve E: 1996/70, K: 1997/6 sayılı kararı ile sözkonusu Ek 7 ve 8’nci maddenin cezai hükümlerinin yürütülmesi durdurulmuş; Ek 8’inci maddeyi uygulama olanağı kalmamıştır.
Doksanlı yılların başında neredeyse yalnızca analog radyo-televizyon yayıncılığı ve gazete-dergi yayıncılığından oluşan "medya" sektörü, teknolojik gelişmeye paralel olarak kablo-TV yayıncılığı, sayısal (digital) yayıncılık ve internet yayıncılığı olarak çeşitli genişlemeler yaşamış, aynı zamanda yayıncılık sektörü ile bilişim, telekomünikasyon ve finans sektörlerinin etkileşimi artmıştır.
Ayrıca, bazı büyük medya kuruluşları dergi yayıncılığı alanında yabancı sermaye ile ortaklık kurmuşlardır.
Sektöre genel olarak bakıldığında, bölgesel ve yerel nitelikte radyo ve televizyon yayıncılığı yapan birçok teşebbüs bulunduğu, ancak özellikle ulusal çapta televizyon yayıncılığı ve gazete-dergi yayıncılığı alanlarında dört büyük grubun pazarda söz sahibi olduğu görülmektedir.
Yürürlükte olan 3984 sayılı Kanun’un 29’uncu maddesine rağmen, kamuoyunda da bilindiği üzere, dört grup en az birer ulusal televizyon kanalı ile ulusal radyo kanalına, ikişer gazeteye ve birer bankaya sahip olmuşlardır. Bunların yanısıra, iki grubun dijital yayın platformları, müzik ve film prodüksiyon şirketleri ve GSM şebekeleri, üç grubun toplam dört adet gazete ve dergi dağıtım şirketi mevcuttur.
Mevcut durumda, birden fazla televizyon kanalına ve gazeteye sahip olan bir yayın kuruluşu, aynı haber havuzundan tüm yayınlarını besleme olanağı bulmaktadır. Benzer bir şekilde, iki grup gazete ve dergi dağıtımı pazarında birlikte hakim durumdadırlar. Bu durum, söz konusu gruplara hem yayınladıkları gazete ve dergilerin dağıtımı yönüyle, hem de rakip gazete ve dergilerin satış ve tirajlarını takip yönüyle gazete ve dergi yayıncılığı alanında avantaj sağlamaktadır.
Rekabet Kurumu’nun oluşumundan önce oligopolistik bir yapıya sahip olan bu piyasaya, 4054 sayılı Kanun vasıtasıyla, geçmişe dönük olarak müdahale etmek mümkün değildir. Söz konusu
yapının, aktörler arasında rekabeti kısıtlayıcı davranışlara girilmesi eğilimini arttırması veya potansiyel rakiplerin pazara girmelerini zorlaştırması ihtimali mevcuttur.
Rekabet Kurumu faaliyete geçtikten sonra, medya sektöründeki gelişmeleri yakından takip etmeye başlamış, bu çerçevede:
1- Radyo ve televizyon kuruluşlarının gelirleri açısından önemli olan reklam yerlerinin pazarlanması konusunda piyasaki iki teşebbüsün kurmuş olduğu BİMAŞ’a beş yıl süre ile koşullu olarak muafiyet tanınmış; aynı zamanda taraflara Kanun’u ihlal eden davranışları nedeniyle 01.02.2000 tarih ve 00-4/41-19 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile toplam 278.166.675.000 TL. idari para cezası verilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak, piyasadaki diğer aktörlerin de BİMAŞ’a katılmaları, bu durumun ilgili pazardaki rekabeti olumsuz yönde etkileme riski ve bu riski doğrulayan şikayetler üzerine, Kurul, anılan ortak girişime ilişkin olarak 2001 yılı içinde yeni bir soruşturma başlatmıştır.
2- Kurum’un faaliyete geçmesinden kısa bir süre sonra açtığı bir diğer soruşturma ise, iki grubun gazete ve dergi dağıtım sektöründe kurmuş oldukları BİRYAY’a ilişkindir. Yapılan soruşturma sonucunda anılan sektördeki rekabeti tümüyle ortadan kaldırdığı anlaşılan bu oluşum nedeniyle 17.02.2000 tarih ve 00-26/292-162 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile söz konusu iki teşebbüse ve bazı uygulamaları nedeniyle BİRYAY’a, toplam 1.656.004.513.000 TL. idari para cezası verilmiştir. Rekabet Kurulu aynı zamanda, ilgili pazarda rekabetin tesis edilmesi için, BİRYAY’ın ana sözleşmesinin tadiline, son satış noktalarındaki münhasırlığın kaldırılmasına, bazı satış noktalarına satış zorunluluğu getirilmesine, yurt sathındaki belediyelerin bu konuda bilgilendirilmesine karar vermiştir.
Anılan soruşturmanın akabinde, piyasada yer alan iki teşebbüsün, gazete ve dergi yayıncılığı ve gazete ve dergi dağıtımı piyasalarına bir başka teşebbüsün girişini engellemeye yönelik benzer nitelikteki eylemleri nedeniyle, yeni bir soruşturma açılmış ve bunun sonucunda 4054 sayılı Kanunu ihlal eden bu iki teşebbüse 14.12.2000 tarih ve 00-49/529-291 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile toplam 1.133.760.689.015 TL. idari para cezası verilmiştir.
Yukarıda yer verilen iki soruşturma sonucunda alınan kararlarda öngörülen yükümlülükleri yerine getirmeyen ve gazete ve dergi dağıtımı piyasasındaki ihlalleri devam eden bu iki teşebbüs hakkında bu kez de 2001 yılı itibariyle üçüncü bir soruşturma açılmıştır.
3- Gazete yayıncılığı alanında faaliyette bulunan iki gruba, yayınladıkları gazetelerin fiyatlarını birlikte belirlemek suretiyle 4054 sayılı Kanun’u ihlal etmeleri nedeniyle 17.07.2000 tarih ve 00-26/291-161 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile 2000 yılında 643.129.955.555 TL. idari para cezası verilmiştir.
4- Gazete yayıncılığı pazarına ilişkin bir diğer incelemenin sonucunda ise, Star, Takvim, Posta ve Gözcü gazetelerinin satış fiyatlarını indirmelerinin 4054 sayılı Kanun’a aykırılık teşkil etmediğine 08.12.1999 tarih ve 99-56/599-381 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile karar verilmiştir.
5- Yazılı basın izleme araştırmaları piyasasında yapılan bir soruşturmada Türkiye Basın İzleme Araştırması Sözleşmesi ve bu sözleşmenin uygulanması incelenerek değerlendirilmiş ve söz konusu sözleşmenin uygulanmasına 04.03.1999 tarih ve 99-13/99-40 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile koşullu olarak izin verilmiştir.
6- Medya sektöründe gerçekleşen birleşme ve devralmalar, 2001 yılında da dikkatle izlenmeye devam edilmiştir. Sabah Grubuna ait olan şirketlerin mali kriz nedeni ile devredilmesi işlemi nihai incelemeye alınmış, ancak inceleme sürecinde yapılan bir dizi devralma işlemi ile ilgili pazarındaki yapının devralma işleminden önceki duruma kavuşması ve dolayısıyla yoğunlaşmayı artıracak bir olayın meydana gelmemesi nedeniyle söz konusu işlem konusunda bir yaptırım uygulanmasına gerek kalmamıştır.
7- Türkiye 1. Ligi futbol müsabakalarının yayın haklarının devrine ve yayın haklarını devralan teşebbüslerin yayıncılık piyasasındaki rekabeti bozucu davranışlarına ilişkin olarak da bugüne dek toplam üç adet soruşturma açılmıştır:
Türkiye Futbol Federasyonu ile Cine5 aleyhine açılan soruşturmada, hakim durumunu kötüye kullandığı anlaşılan Cine5’e 11.10.1999 tarih ve 99-46/500-316 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile 49.387.577.457.- TL para cezası verilmiş, Türkiye Futbol Federasyonu ile yapılan sözleşme konusunda İstanbul 6. Asliye Ticaret Mahkemesinin almış olduğu ve Yargıtayca onanan karar nedeni ile 4054 sayılı Kanun’un 4’üncü maddesi açısından değerlendirme yapılamamıştır.
2001 yılında ise, Türkiye Futbol Federasyonu ile TeleOn aleyhine açılan soruşturmada, hakim durumunu kötüye kullanan TeleOn’a 06.02.2001 tarih ve 01-07/62-19 sayılı Rekabet Kurulu Kararı ile toplam 1.599.400.523.000 TL para cezası verilmiştir.
2001 yılında ayrıca, söz konusu yayın haklarının devri ve yayın haklarını devralan Digiturk/Atlas ortaklığının uygulamaları konusunda, Türkiye Futbol Federasyonu, Digiturk ve Atlas hakkında bir soruşturma açılmıştır.
Medya sektörüne genel olarak bakıldığında, özellikle dört büyük grubun sektörün birçok alt bölümünde faaliyet gösterdiği ve sektörün dışında da çeşitli alanlarda yatırımlara sahip olduğu görülmektedir.
Bu aktörler;
· Reklam yeri pazarlama şirketleri -film/müzik prodüksiyon şirketleri- haber ajansı sahipliği, televizyon yayıncılığı
· Reklam/ilan yeri pazarlama şirketleri -haber ajansı sahipliği- gazete ve dergi yayıncılığı, gazete ve dergi dağıtım şirketleri
gibi dikey şekilde derin bir yapılanma oluşturmuştur.
Bunun yanısıra, aktörlerin bu dikey yapılanmaların çeşitli aşamalarında yatay olarak da işbirliğine gittikleri gözlemlenmektedir. Söz konusu işbirliği zaman zaman, BİAK, BİMAŞ ve BİRYAY örneklerinde olduğu gibi kurumsallaşmış yapılar olarak somutlaşmakta, bazen de yayınlanan gazetelerin fiyatlarının tespiti gibi rekabeti kısıtlayıcı anlaşma ya da uyumlu eylem şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Genellikle ortak girişimler şeklinde ortaya çıkan ve rekabetin sürekli/yapısal olarak kısıtlanması riskini taşıyan yapılanmalar, 4054 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesinden ve/veya Rekabet Kurumu’nun faaliyete geçmesinden önce kurulmuşlardır. Kanun’un yürürlüğe girmesinden önce oluşan yapılanmalara müdahale etmek mümkün olmamakla birlikte Kanun’un yürürlüğe girmesinden sonra ortaya çıkan ve pazardaki rekabeti kısıtlayan yapılanmalara karşı yaptırımlar uygulanmaktadır:
Bu çerçevede, şirket ana sözleşmesinin tadili gibi radikal hükümler içeren kararlar da (BİRYAY) alınmıştır. Sözü edilen birçok karara karşı Danıştay’a yapılan itirazların henüz sonuçlanmamış olması ve bu nedenle ceza tahsiline geçilememiş olması nedeniyle, bu kararların piyasalardaki etkileri ancak önümüzdeki dönemlerde açık olarak görülebilecektir.
Bunun yanısıra, 3984 sayılı Kanun’un medya kuruluşlarına ortaklık konusunda getirdiği kısıtlamalar ve söz konusu kısıtlamaların gereklerinin ilgili kuruluşlarca tam olarak yerine getirilememesi nedeniyle, medya sektöründeki yapılanmaların rekabete etkisinin tam olarak değerlendirilmesinde önümüzdeki dönemlerde de sıkıntı yaşanacağı anlaşılmaktadır.