Atık yönetimi, atıkların bertaraf edilmesinde çevreye ve ekonomiye olan etkilerinin en aza indirilmesini amaçlar. Bu amaca ulaşmanın en kısa yolu ise doğal olarak atık miktarının azaltılmasıdır. Atık yönetimi, evsel, tıbbi, tehlikeli ve tehlikesiz atıkların minimizasyonu, kaynağında ayrı toplanması, ara depolanması, atıkların taşınması, geri kazanılması, bertarafı, gibi proseslerin işletilmesidir.
Atık konusu tüm insanlığın sorumluluğu olmakla birlikte günümüzde ağırlıklı olarak kentleri yöneten yerel yönetimlerin ve belediyelerin sorumluluğundadır. Ülkemizde belediyelerinin bu sorumluluklarına ilişkin yasal dayanaklar; Çevre Kanunu, 5393 sayılı Belediye Kanunu, 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu ve 6360 sayılı Kanunlarla belirlenmiş durumdadır.
İllerde bulunan kampüslerin atıklarının toplanması, taşınması belediye veya ilgili diğer resmi kurumlara ait olmakla birlikte genellikle kampüslerin atık kompozisyonu ile ilin atık kompozisyonu farklılıklar gösterebilmektedir. Çünkü söz konusu bölgenin nüfusu, sosyo-ekonomik yapısı ve kişi başına oluşan atık miktarları gibi etkenler atık kompozisyonunu şekillendirmektedir.
Kampüs kaynaklarının verimli şekilde, sürdürülebilir kullanımını sağlamak ve kampüs yapısına en uygun ve yürütülebilirliği mümkün olan atık yönetiminin oluşturulmasına ilişkin izlenecek yol haritasının belirlenmesi amacıyla üniversite kampüsleri kendi bünyelerinde gerekli çalışmaları yapıp gerekli noktalarda ilgili resmi kurumlarla iletişim halinde bulunması, daha verimli sonuçların elde edilmesine katkı sağlayacaktır.
Çalışma alanı olarak belirlenen Dicle Üniversitesi 1974 yılında kurulmuştur. Diyarbakır kentinin doğusunda 27 bin dekar alan üzerine kurulan Dicle Üniversitesi’ nin toplam kullanılabilir kapalı alanı ise 553.052 metrekaredir. Dicle Üniversitesi’nde 35 bin öğrenci, 4 bin civarında kadrolu akademik ve idari elemanlara ek olarak bin kişi civarında ise farklı pozisyonlarda (geçici personel, müteahhit firma çalışanları gibi) çalışan personel ile toplamda 40 bin kişilik nüfusa sahiptir.
Dicle Üniversitesi bünyesinde 14 tane fakülte, 4 tane yüksekokul, 11 tane meslek yüksekokulu, 4 tane enstitüsü ve 24 tane araştırma ve uygulama merkezi, merkezi kütüphane, araştırma laboratuvarı ve teknokent birimleri ile hizmet vermektedir.
Şekil 3.1’de çalışmanın yapılacağı Dicle Üniversitesi Kampüs alanı ve Şekil 3.2’de Dicle Üniversitesi Kampüs girişi verilmiştir.
Şekil 3.1. Dicle Üniversitesi Kampüsü
Bu veriler sonucunda Dicle Üniversitesi kampüs alanına en uygun atık yönetim planının oluşturulması için çalışma yapılmıştır. Bu çalışma iki aşamada gerçekleştirilmiştir. Birinci aşama Dicle Üniversitesi Kampüsünde sürdürülebilir bir çevre programında kampüs alanına en uygun ve yönetmeliklerdeki şartları da sağlayacak kampüs alanı, katı atık yönetim planını oluşturmak amacı doğrultusunda tüm Dicle Üniversitesi Kampüsü genelinde öğrenciler ile birlikte çevre bilinci anketi yapılmıştır.
Araştırmanın evreni 2015-2016 eğitim öğretim yılında Dicle Üniversitesi’nde okuyan öğrencilerinden oluşmaktadır. Üniversite öğrencilerinin evrenini temsil etmek üzere 742 öğrenci örneklem olarak seçilmiştir. Anket yapılan öğrenci kitlesi, fakülte/bölüm bazında mümkün olduğunca geniş tutulmaya çalışılmıştır. Böylece farklı fakültelerde eğitim gören öğrencilerin görüşleri alınmıştır. Araştırma tarama türünde betimsel bir çalışmadır.
Araştırmada verilerin toplanması için geliştirilen “Çevre Bilinci” anketi kullanılmıştır. Hazırlanan anket öğrencilerin demografik özelliklerini ve çevre bilincine ilişkin soruların yer aldığı iki bölümden oluşmaktadır. Anketin ikinci bölümünde, üniversite öğrencilerinin Dicle Üniversitesi kampüs alanı içerisinde karşılaştıkları çevre sorunları ve bu sorunlara ilişkin çözüm önerileri, çevre bilinç düzeylerini ortaya çıkaracak şekilde hazırlanmış 17 soru oluşturmaktadır.
Araştırma için uygulanan ankette yer alan soruların güvenirliğini belirlemek için alan uzmanı 5 akademisyen tarafından Lawshe Tekniği ile incelenmiştir.
Araştırmacı tarafından hazırlanan anketin geçerliğini belirlemek için uygulama öncesi anket maddeleri uzman görüşlerine sunulmuştur (Büyüköztürk vd., 2016). uzmanların her bir sorunun geçerli olduğu noktasında uyuşma düzeylerinin % 90-100 olması; % 70-80 olması halinde ise düzeltilme yapılarak kullanılabileceğinden bahseder. Kullanılacak olan veri toplama aracı 25 soru için 5 uzman görüşüne sunulmuştur. Uzman görüşleri alındıktan sonra 17 maddenin uzmanlar tarafından kullanılabilir olduğu anlaşılmış ve uygulamaya konulmuştur.
Verilerin toplanması ve analizi ise literatür taraması ve uzman görüşleri ile elde edilen veriler değerlendirilerek, kuramsal boyut oluşturulmuştur. Uygulanması için dağıtılan anketler gönüllülük esasına dayanarak dağıtılmıştır. Veriler analiz edilirken yüzde ve frekans kullanılmıştır. Verilerin yorumlanmasında veri toplama aracındaki her maddeye ilişkin verilen değerler, o maddenin gerçekleşme düzeyinin göstergesi olarak kabul edilmiştir.
Çalışmanın ikinci aşamasında kampüste oluşan atıkların türlerini, miktarını, oluştuğu yerleri ve oluşma ihtimallerini belirlemek ve bu sonuçlara uygun olarak atık yönetim planı oluşturmak hedeflenmiştir. Bu nedenle 2015 yılı Ocak ayı itibari ile atıkların belirlenmesi için kampüsteki birimlerde ve fakültelerde oluşan atıkların, oluşum yerleri, oluşma kapasiteleri, miktarları, toplama yöntemleri ile ilgili verilerin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Dicle Üniversitesi Kampüsünde oluşan atık türleri;
Evsel nitelikli olup katı atık depolama sahasına gönderilen atıklar, İnşaat atıkları ve hafriyatlar,
Yeşil alanlar ve buralardan oluşan park ve bahçe atıkları, Geri dönüşümü olan atıklar,
Atık bitkisel yağlar,
Geri dönüşümü olan hurda atıkları, Tehlikeli atıklar,
Tıbbi atıklar, Atık pillerdir.
Çalışma kapsamında yukarıdaki atıklarla ilgili olarak pilot bölgeler seçilerek her atığın durumu göz önünde bulundurmak suretiyle, farklı zaman aralıkları ve hedef kitle sayıları belirlenmiştir. Evsel nitelikli olup katı atık depolama sahasına gönderilen atıklar için kampüs geneli seçilmiştir. Dönem olarak ise bir yıllık süreç ve iki farklı dönem belirlenmiştir. Birinci dönem öğrencilerin yoğun bulunduğu eğitimin devam ettiği dönem, ikinci dönem ise öğrencilerin ya çok az bulunduğu veya hiç bulunmadığı yaz dönemi seçilmiştir.
Geri dönüşümü olan hurda atıkları ile ilgili çalışma da bütün kriterler evsel nitelikli olup katı atık depolama sahasına gönderilen atıkların belirlenmesindeki şartlar ile aynı şartlarda zaman farklı olarak seçilmiştir. Zaman olarak iki aylık süre seçilmiştir. Atık bitkisel yağlar ile ilgili olarak 2015 yılı ve 2016 yılının Ocak-Eylül dönemini kapsayan sürede kampüs genelinde yapılmıştır. Tıbbi atıklar ile ilgili olarak tıbbi atıkların oluşma ihtimali olan Diş Hekimliği Fakültesinde, Veteriner Fakültesinde, Sağlık Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezinde, Ocak-Aralık dönemlerinde yapılmıştır. Tehlikeli atıkların (sıvı ve katı içerikli tehlikeli atıklar) miktarı belirlenmiştir. Bu birimlerde yıllık bazda oluşan tehlikeli atıkların takibi yapılmıştır. Atık piller için kampüste dört farklı grup seçilmiştir. Bu gruplara atık pil toplama kutusu dağıtılmış ve bir yıllık zaman sürecinde
toplanan pillerin takibi yapılmıştır. Bu atıklar dışındaki atıkların takibi mümkün olmadığı için atık miktarları ile ilgili genel takip yapılmamıştır.
Çalışma sonucunda anket sonuçları ve atık envanterinde belirlenen kriterler dikkate alınarak, atıklarla ilgili kanuni yükümlülükleri de yerine getirmek için kampüse uygun atık yönetim planı oluşturulmuştur.