MASAL HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1.1.1 Masal Nedir?

Kazak literatürlerinden yaptığımız doküman analizinden ve bölgede yaptığımız alan araştırmasından hareketle, bölge kültürü açısından masalı tanımlama yoluna gittik. Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla olağanüstü durum ve olayları yine olağanüstü kahramanlara bağlayarak yer ve zaman belirtilmeden anlatan halk anlatılarına “masal” denir.

Türkiye’de de masal üzerine birçok tanım ve araştırma bulunmaktadır. En değerli tanımlardan biri ise şu şekildedir. “Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyicileri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür” ( Sakaoğlu, 2002, s.5).

Sakaoğlu (2012) eserinde masal hakkında açılımlarını genişletir:

“Kavramlar ve terimler her döneme göre yeni ve farklı anlamlar kazanabilir. Oysa masal sadece çocukların eğlenmesi ve onların eğitilmesi amacıyla ortaya konulan bir halk edebiyatı ürünü değildir. Masal dünyasının kapısını arayanlar bilirler öyle masallarımız vardır ki iç içeliğinden dolayı çocukların onları anlamaları pek de kolay olmayacaktır. Belki, belirli masalların, özellikle hayvan masallarının dinleyicilerini çocuklar olarak kabul edebiliriz, aksi takdirde çocukları içinden çıkılmaz olaylarla karşı karşıya bırakabiliriz. Bir “Helvacı Güzeli’ni”, bir “Hayat Otu”nu veya bir “Muradına Nail Olmayan Dilber”i, öyle her çocuğa anlatıp da onun zevkle dinlemesini bekleyemeyiz” (s.2).

Seyidoğlu (1986) masal ansiklopedisinde masal tanımı hakkında şöyle açıklama yapmaktadır:

“Masal kelimesi ile halk arasında, yüzyıllardan beri anlatılmakta olan ve içinde olağanüstü kişilerin, olağanüstü olayların bulunduğu, ‘bir varmış,

bir yokmuş’ gibi klişe bir anlatımla başlayan, belli bir uzunluğu olan, sonunda ‘yedi, içti, muratlarına erdiler’ yahut ‘onlar erdi muratlarına, biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düştü, biri anlatana, biri dinleyene, biri de bana’ gibi belirli sözlerle sona eren, zaman ve mekân kavramlarıyla kayıtlı olmayan, bir sözlü anlatım türü kastedilmektedir” (s. 149-153).

Şemseddin Sami’nin (1989) Kâmûs-ı Türkî adlı sözlüğünde masal - “çocuklara anlatılan, çoğu insanlarla ilgili, olağan ve olağandışı hadiselere dayanan, öğüt verici hikâye” (s.1288) diye açıklanmaktadır. Masalın tanımlanmasına yine başka bir örnek olarak Boratav’ın açılımlarına yer verebiliriz. “Nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamiyle hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatı” diye tanımlar ( Boratav, 1969, s. 80).

Stith Thompson masal tanımını şöyle açıklar: “Belirli bir uzunlukta birtakım motiflerden veya epizotlardan oluşmuş bir edebi şekil. Olay gerçek olmayan bir dünyanın bilinmez bir yerinde geçer; belirli karakterleri olmayan fakat şaşırtıcı olaylarla dolu bir anlatı şeklidir” (Doğanç, 1988, s. 167). Masal kelimesi yerine kullanılan kelimeler de bulunmaktadır. “Türk dünyasında masal kelimesine karşılık olarak kullanılan kelimelerden bazıları da şunlardır: Çorçor (Teleütler); Ertek/ertegi/ü (Kazaklar, Kırgızlar); Imak (Sagaylar); Nıbah/Sersek (Şorlar); Nağıl (Azerbaycanlılar); Hallep (Çuvaşlar); Çocek (Doğu Türkistanlılar)” (Sakaoğlu, 2012, s. 4).

1.1.2 Masalların Özellikleri

“Masalın kendine göre bir mantığı, peşin olarak kabul edilmiş imkânları vardır. Hayvanlar konuşur, bazıları kılık değiştirip insan oluverirler, kimi insanlar hayvan kılığına girerler, varlıklar ve olaylar alıştığımız ölçülerin dışına çıkabilirler: Aklın alamayacağı kadar büyürler ve küçülürler…” (Boratav, 1992, s.13). Bundan hareketle Saim Sakaoğlu, Ali Berat Alptekin ve Esma Şimşek gibi hocaların görüşleri paralellik göstermektedir.

“Halk edebiyatının anlatmaya dayanan türleri arasında yer alan masallar, sözlü kültürümüzün en güzel örneklerindendir. Kitle iletişim araçlarının fazla yaygınlaşmadığı dönemlerde; anlatılması günlerce süren masallar; hoşça vakit geçirmek için yegâne vasıtalar idi. Usta anlatıcının etrafına oturan dinleyiciler, bir taraftan işlerini yaparlarken, bir taraftan da Zümrüdüanka’nın Sırtında masal dünyasına doğru süzülüp; bazen yedi başlı ejderha ile savaşırlar; bazen de hadi Şah’ın güzel kızına kavuşmak için türlü imtihanlardan geçerlerdi. İşte sözlü kaynaklar arasında yer alan ve hususi bir anlatıcı tarafından, belli bir geleneğe bağlı olarak, dinleyicilere anlatılan masalların kendine mahsus bazı özellikleri vardır. Bu özellikleri üç ana başlık ile bunların alt başlıkları halinde değerlendirebiliriz” (s. 14).

1.1.3 Masalların Genel Özellikleri

“Masalın genel özellikleri; konu, olay, yer, mekân, zaman, kişi ve amaç olarak ayrılmaktadır” ( “Edebiyat Öğretmeni”, t.y). Masallarda bütün insanları ilgilendiren evrensel değerler ve konular anlatılmaktadır. Özellikle çocuklara doğruluk, dürüstlük, iyilik, güzellik, ahlaklı olmak, erdemli olmak, yardımseverlik gibi duygular verilmek istenir. Ve bütün masalların sonu iyiliğin ve adaletin kazanmasıyla biterek halkı haksızlığa karşı bir önderin direnmesi sağlamaktadır. Masallar olay eksenli bir edebiyat türü olduğu için hayal ürünü olan olaylar ve olağanüstü nitelikler taşımaktadır. O yüzden masallarda belirli yer ve mekân yoktur. Periler ülkesi, yedi kat yerin altındaki padişahın sarayı gibi hayali mekânlar olmaktadır. Genellikle masallarda zaman belirsiz olur çünkü geçmişteki hayali bir zamandan bahsetmektedir. Masal kahramanları da gerçek hayatta rastlanamayacağımız olağanüstü niteliklerin sahibi olan kişilerdir. Masallarda “peri, dev, cadı, Zümrüdüanka” gibi hayalî kahramanlar karşımıza çıkabilir. Masalların amacı dinleyicilere masaldaki kötü kahraman gibi olmaması için eğitici ders vermesidir. Dinleyici hep iyiliği düşünsün diyen niyette masaldaki iyilerin yaptığı iyiliğini yücelterek söylerler. Bu yüzden eğitimde masalın yeri ayrı olmaktadır.

1.1.4 Masalın çeşitleri nelerdir?

Masalın çeşitleri 5 temel gruplardan oluşmaktadır: Hayvan masalları, olağanüstü masallar, gerçekçi masallar, güldürücü masallar ve zincirlemeli masallardır.