Maliyetlerin Faaliyet Hacmine Göre Yüklenmesine Göre Maliyetler

Bu bölümde faaliyet hacmiyle maliyet arasındaki ilişki incelenecektir. Bir diğer ifadeyle işletmenin maliyetleri ile kapasite arasındaki ilişki incelenecektir. İşletmenin faaliyet hacmi üretim miktarını ifade etmektedir. Maliyetler üretim miktarına göre farklı davra-nışlar göstermektedir. Bazı maliyet kalemleri üretim miktarındaki değişmelerden bağım-sızdır ve kapasitedeki değişmelere tepki vermez iken bazı maliyet kalemleri ise kapasite-deki üretim miktarındaki değişmelere göre artış ya da azalış göstermektedir.

İşletmelerin maliyet yapısını faaliyet hacmi ile olan ilişkilerine göre maliyetler; • Sabit Maliyetler,

• Değişken Maliyetler, • Karma Maliyetler,

64

Olarak üç temel gruba ayrılmaktadır. Bu maliyetlere aşağıda genel hatları ile değinilecek-tir.

2.2.4.1. Sabit Maliyetler

Sabit maliyetler ile ilgili literatürde değişik tanımlar görmek mümkün olsa da özü itiba-riyle aynı kavramı ifade etmektedir. Kotler’e göre sabit maliyetler işletmenin üretim ve satış miktarından etkilenmeyen, bunlardan bağımsız maliyetler olup işletme faaliyetini sürdürdükçe sürekli düzenli ve sabit ödenmesi gereken maliyetlerdir (Kotler ve Armst-rong, 2005:283).

Altuğ’a göre sabit maliyet; işletmenin üretim miktarından bağımsız olarak ortaya çıkan maliyetlerdir. Bir diğer ifade ile faaliyet hacminden bağımsız olarak ortaya çıkan mali-yetlerdir (Altuğ, a.g.e). Sabit maliyetler işletmenin ana faaliyeti gerçekleştirmek için ge-rekli olan varlıkların edinilmesini, faaliyetleri için hazır olmasını sağlamaktadır. Bu ne-denle bu maliyetlere kapasite maliyetleri de denmektedir.

Maliyetlerin sabit olma özelliği belirli bir faaliyet hacmi, zaman dilimi ile ilişkilidir. Kısa dönemde sabit olan bazı maliyet kalemleri uzun dönemde değişkenlik gösterebilmekte, belirli bir faaliyet hacminde sabit olan maliyetler faaliyet hacmindeki değişmeler ile bir-likte değişebilmektedir. Buna göre fabrika binasının amortismanı, kira ve sigorta giderleri faaliyet hacmindeki değişmelerden etkilenmezler (Orhan ve Bozdemir, 2009:59).

Şekil 36’da Sabit maliyet eğrisi gösterilmektedir. Faaliyet hacmindeki değişmelere göre artış veya azalış göstermeyen üretim düzeyi ne olursa olsun aynı kalan maliyettir. Şekilde gösterildiği gibi sabit maliyet 3.000 TL olup üretim miktarı artış/azalış gösterse dahi top-lamda sabit/değişmez maliyet yapısına sahiptir. Bu maliyetlere üretim miktarından ba-ğımsız olan fabrika binasının kira gideri, uzun dönem borç faizleri, yönetici aylıkları, bakım onarım giderleri örnek verilebilir. Kısa dönemde sabit olan bu maliyetler uzun dö-nemde değişkenlik göstermektedir. Uzun dödö-nemde her maliyet kalemi değişken yapıya sahiptir.

65

Şekil 36 : Sabit Maliyet Eğrisi

Kaynak:(Google,2016)

Toplam sabit maliyet; üretim miktarındaki değişmelere karşı aynı iken birim sabit mali-yetler ise üretim miktarına göre değişmektedir. Buna göre birim sabit maliyet üretim mik-tarı artıkça düşer üretim mikmik-tarı azaldıkça yükselmektedir.

Şekil 37 : Birim Sabit Maliyet Eğrisi

Kaynak:(Google,2016)

Şekil 37’de gösterildiği gibi üretim miktarı artıkça birim sabit maliyet düşmektedir. Baş-langıçta maliyet 3.500 TL üretim miktarı ise 100 adettir. Üretim miktarı 500 adet iken

66

birim sabit maliyet 500 TL’dir. Üretim miktarı sürekli arttığında birim sabit maliyet sü-rekli düşmekte ancak asla sıfır olmamaktadır.

Örneğin üretim kapasitesi 10.000 adet olan üretim işletmesinin birim sabit maliyetinin miktar başına değişimi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tabloya göre üretim miktarı ar-tıkça birim sabit maliyet sürekli düşmekte ancak hiçbir zaman sıfır olmamaktadır.

Tablo 2

Birim Sabit Maliyet Tablosu

Toplam Sabit Maliyet

Üretim Mik-tarı

Birim Sabit Mali-yet 100.000 1.000 100 100.000 3.500 29 100.000 5.000 20 100.000 8.000 12,5 100.000 10.000 10 2.2.4.2. Değişken Maliyetler

Faaliyet hacmine bağlı olarak değişen maliyettir. Bir diğer ifadeye göre üretim miktarın-daki artışa/azalışa göre değişme gösteren maliyetlere değişken maliyet denmektedir. Üre-tim miktarı arttığında değişken maliyet artarken üreÜre-tim miktarı sıfır olduğunda değişken maliyette sıfır olmaktadır.

Üretim miktarı arttıkça değişken maliyette artmakta, üretimde kullanılan hammadde ve malzeme, işçilik giderleri de artan üretim miktarı ile artış göstermektedir. Örneğin kazak üreten bir üretim atölyesinde üretilen kazak miktarı artıkça daha çok ipliğe, düğmeye ih-tiyaç duyulmaktadır. Üretilen kazak maliyeti toplamda değişken ancak birim başına sabit olmaktadır. Üretim miktarı arttıkça toplam değişken maliyet değişmekte ancak birim de-ğişken maliyet sabit kalmaktadır.

Şekil 38’de toplam değişken maliyet eğrisi gösterilmektedir. Üretim miktarı sıfır olduğu zaman değişken maliyet sıfır olmakta üretim miktarı arttıkça değişken maliyette miktar-daki artışa paralel olarak artmaktadır. Buna göre üretim miktarı 5 adet iken değişken

ma-67

liyet 50 TL, üretim miktarı 15 adet olduğunda değişken maliyet 150 TL olmaktadır. Mu-hasebeciler değişken maliyet eğrisini doğrusal kabul ederken iktisatçılara göre maliyet eğrisi faaliyet alanının alt ve üst noktalarında değişkenlik gösterdiğini kabul etmektedir (Banar, a.g.e).

Şekil 38 : Değişken Maliyet Eğrisi

Kaynak: (Google,2016)

Toplamda üretim miktarına bağlı olarak değişen toplam değişken maliyet birim başına sabittir. Buna göre birim değişken maliyet grafiği aşağıdaki gibidir.

Şekil 39 : Birim Değişken Maliyet Eğrisi

Kaynak: (Google,2016)

Örneğin İstanbul’da faaliyet gösteren hazır giyim atölyesi 10.000 adet kazak dikme ka-pasitesine sahip işletmede değişken maliyetler ilk madde malzeme giderleri, direkt işçilik

68

giderleri, değişken genel üretim giderlerinden (enerji, paketleme) oluşmaktadır. İşletme-nin toplam ve birim değişken maliyetleri aşağıda gösterilmiştir. Buna göre üretim miktarı arttıkça toplam değişken maliyet artmakta birim değişken maliyet ise aynı kalmaktadır.

Tablo 3

Toplam ve Birim Değişken Maliyetler

Toplam Değişken Maliyet Üretim Miktarı Birim Değişken Maliyet

150 TL 100 Adet 1,50 TL

300 TL 200 Adet 1,50 TL

600 TL 400 Adet 1,50 TL

750 TL 500 Adet 1,50 TL

1.200 TL 800 Adet 1,50 TL

Toplam değişken maliyetler davranışlarına göre birkaç şekilde sınıflandırılmaktadır. Kı-saca ifade etmek gerekirse (Bursal ve Ercan, a.g.e).

• Doğrusal Maliyetler, • Progressif Maliyetler, • Degresif Maliyetler, • Regresif Maliyetler, • Marjinal Maliyetler, 2.2.4.3. Karma Maliyetler

Faaliyet hacmiyle ilişkileri bakımından üçüncü gurup maliyetler karma maliyetlerdir. Karma maliyetler bünyelerinde hem sabit hem de değişken maliyetleri bulundururlar. Bu maliyet gurubu adından da anlaşılacağı gibi ne tam anlamıyla sabit nede tam anlamıyla değişken yapıya sahiptir. Sabit ve değişken maliyetlerin özelliklerini bir arada bulundu-rurlar.

Yarı Değişken Maliyetler:

Bu tür maliyetler üretim miktarı sıfır olduğu zaman tümüyle ortadan kalkmayan, ancak üretim miktarındaki değişmelere paralel olarak artan/azalan maliyetlerdir. Bu nedenle söz

69

konusu maliyetler iki kısımdan meydana gelmektedir. İş hacmine göre artan/azalan de-ğişken kısım ve üretim durduğu zaman dahi katlanılması gereken sabit kısımdır.

Yarı Değişken Maliyet = Sabit Kısım + Değişken Kısım

= Sabit Kısım + (Değişme Oranı*Üretim Miktarı)

Şekil 40 : Yarı Değişken Maliyet Eğrisi

Kaynak: (Google,2016)

Şekil 40‘da yarı değişken maliyet eğrisi gösterilmektedir. Yarı değişken maliyetler bün-yelerinde hem sabit hem de değişken maliyetleri bir arada bulundururlar. İşletmenin kul-lanmış olduğu elektrik, su, doğalgaz gibi giderleri kullanım miktarına bağlı olarak değiş-ken aynı zamanda bünyelerinde sabit giderleri de bulundurmaktadır. Bu giderlere dönem içerisindeki maliyetlerde de rastlamak mümkündür.

Yarı Sabit Maliyetler:

Yarı sabit maliyetler; kapasite aralığı içerisinde sabit kalan fakat bu aralıklar dışına çı-kınca sıçramalar gösteren maliyetlerden meydana gelmektedir. Bu ani sıçramalar nede-niyle bu tür maliyetler sürekli bir fonksiyon yerine kesikli bir fonksiyonla ifade edilir. Bu maliyetlere basamaklı maliyetlerde denmektedir. Yarı sabit maliyetler sabit kaldıkları fa-aliyet aralıklarının normal fafa-aliyet bölgesi içeresindeki oransal büyüklüğüne bağlı olarak bazen sabit bazen de değişken maliyet şeklinde değerlendirilir (Büyükmirza, a.g.e).

70

Şekil 41 : Yarı Sabit Maliyet Eğrisi

Kaynak: (Google,2016)

Şekil 41’de yarı sabit maliyet eğrisi gösterilmektedir. Yarı sabit maliyetler belli kapasite aralığında sabit fakat bu kapasiteyi aşınca sıçramalar gösteren yapıya sahiptir. İşletmenin üretim miktarı 100-200 adet iken maliyet 1.500 TL’dir ancak bu kapasite aralığını aşınca maliyetler sıçramalar göstermekte ve basamaklı hale geçmektedir. Bu nedenle sabit ma-liyetlere basamaklı maliyetlerde denmektedir. Yarı sabit maliyetlerin tutarları belirlenir-ken kapasite aralığının bilinmesi önemli olup bir diğer ifadeyle yarı sabit maliyetler belli bir kapasite aralığında sabit kalmaktadır.

Örneğin işletmenin bir yıllık dönem içinde 200.000 liralık sabit amortisman gideri oldu-ğunu ve bunun 5.000 birimden çok üretim miktarları için yeni bir makineye ihtiyacı ol-duğunu ve bunun yıllık 50.000 liralık amortisman gideri artışına neden olacağını kabul edersek maliyet yarı sabit maliyet basamaklı bir yapıya sahip olacaktır. Yarı sabit mali-yetlere örnek olarak işletmenin bakım onarım ve temizlik giderleri de örnek gösterilebilir. Yukardaki maliyet açıklamalarından yola çıkarak işletmenin amaçlarını gerçekleştirmek için katlanmış olduğu tüm fedakârlıklar toplam maliyeti ifade etmektedir. Bu maliyet

71

fonksiyonu işletmenin katlanmış olduğu tüm sabit, değişken, yarı değişken, yarı sabit liyetlerin toplamıdır. Toplam maliyetin işletmenin üretim miktarına bölünmesi ilgili ma-lın birim maliyetini bulunmaktadır.