Mali Reformlarla İlgili Temel Kavramlar 30

Dünya ekonomisinde yaşanan yapısal değişim; küreselleşme, globalizasyon, yenidünya düzeni gibi şemsiye kavramlarda ifadesini bulan, çok yönlü bir dönüşümün başlamasına yol açmıştır. Mali reformlarda bu uyumu sağlamak için önemli bir yapı taşı olmuştur. Mali reformların gerçekleştirilmesinde önemli kavramlar bu reformların içerisini doldurmuştur.

1.3.3.1. Saydamlık

Saydamlık, devletin hedeflerini, bu hedeflere ulaşmak için hayata geçirdiği politikaları ve bu politikaların yarattığı sonuçları izlemek için gerekli olan bilgiyi düzenli, anlaşılabilir, tutarlı ve güvenilir bir biçimde sunmasıdır. Bu tanımda iki unsurun altını çizmekte yarar vardır. Tanıma göre sistemin saydam olması için sadece aktörlerin ne yaptıklarının bilinmesi değil, ne yapmaya niyetli oldukları konusunun da kamuoyuna sunulması gerekmektedir. Niyetlerinin açık bir biçimde belirlenmesi ve kamuoyuna sunulması hem niyetlerin kamu yararına uygun olup olmadığını tartışma olanağı yaratır, hem de vatandaşlara daha sonra davranışları ve bu davranışların sonuçlarını değerlendirmede önemli bir kıstas sunar. İkincisi, bilginin bir yerlerde mevcut olması sistemin saydam olduğunu göstermez. Bilginin vatandaş tarafından etkin bir biçimde kullanılabilmesini sağlayacak bir biçimde düzenli, anlaşılabilir ve tutarlı olması gerekmektedir (Aktan ve Çoban, 2006: 16). Mali saydamlık, hükümetin yapısının ve fonksiyonlarının, mali politika planlarının, kamu kesimi hesaplarının ve mali hedeflerinin kamuoyuna açık olmasıdır. Kamu mali politikanın oluşturulması ve yürütülmesi ile ilgisi olan bütün kurum ve kuruluşlar olarak tanımlanabilir. Mali saydamlık verilerin ulaşılabilirliğini, kapsamlılığını, zamanlılığını, anlaşılır olmasını ve devlet faaliyetlerinin (kamu kesiminin iç ve dış faaliyetlerinin) uluslararası karşılaştırılabilir olmasını sağlar. Böylece devletin mali durumu seçmenlerce ve mali piyasalarca doğru bir şekilde değerlendirilebilir. Mali saydamlık görevlilerin sorumluluğunu artırırken sürdürülebilir olmayan nitelikteki politikaların getirmiş olduğu politik riskleri de arttırır. Ayrıca devlet faaliyetlerinin bugün ve geleceğe ilişkin ekonomik ve sosyal etkileri de dahil fayda ve maliyetleri doğru olarak hesaplanır (Aktan ve Çoban, 2006: 17).

Devlet faaliyetlerinde mali saydamlık ilk olarak, devletin mali faaliyetlerine ilişkin niyet ve öngörüleri hakkındaki bilgilere ulaşılabilirliğini; ikinci olarak, devletin tamamına ait düzenli bir şekilde sınıflandırılmış hesapların ve yarı mali nitelikteki faaliyetlerine ilişkin tahmini içeren kapsamlı bütçe dokümanları da dahil olmak üzere devlete ait ayrıntılı bilgi ve verileri; üçüncü olarak kamu görevlilerin seçimi ve atanması ile ilgili kuralların açıkça ortaya konulmasını ve kamu alımları ile istihdamın yasal çerçevesinin bir standarda bağlanmış olmasını; son olarak da, mali saydamlık yayınlanan verilerin doğruluğu için bağımsız denetimi gerektirir (Kızıltaş, 2001: 8).

Saydamlığın mali reformlarda ve yeni kamu mali yönetimi anlayışında taşıdığı önem nedeniyle, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organization of Economic Cooperation and Devolopment-OECD), Dünya Bankası (World Bank-WB) ve Uluslararası Para Fonu(International Monetary Fund-IMF) gibi uluslararası kuruluşlar bu konudaki araştırmalarını arttırmışlardır (Hürcan, 1999: 13).

Saydam bir sistem sayesinde, yönetenlerin kamunun kaynaklarını nasıl ve hangi amaçlara yönelik olarak kullandığı konusunda gerekli bilgileri vatandaşlara ulaşması, yönetenlerin, yetkilerini kamu yararına ters ve kendi çıkarlarını gözeten bir şekilde kullanmasının önüne geçecektir. Saydamlık, kamusal kaynakların etkin ve verimli kullanılmasını sağladığı gibi, kamu yönetimine duyulan güveni de artıracaktır.

Polat’a göre Saydamlık için; (Polat, 2006: 42).

- Görev, yetki ve sorumlulukların açık olarak tanımlanması,

- Bilgilerin belli standartlar çerçevesinde düzenli olarak yayımlanması,

- Kaynak dağıtım ve kullanım sürecinde Bütçelerin hazırlanma, uygulanma ve raporlanma sürecinde açık olunması,

- Denetim ve istatistiksel veri yayınlama sisteminin kalitesi ve açıklığı açısından, bağımsız güvencelerinin olması, gerekmektedir.

- Kurumsal Alanda Saydamlığın Sağlanması - Kamu Hesaplarında Saydamlığın Sağlanması

- Göstergeler ve Tahminlerde Saydamlığın Sağlanması 1.3.3.2. Mali Sorumluluk

Sorumluluk ilkesi genel anlamda, karar vericilerin performanslarının ölçülmesini ifade etmektedir. Bu aynı zamanda belirli performans kriterlerine göre uygulama sonuçlarının değerlendirilmesini içermektedir. Mali reformların getirdiği anlayış çerçevesinde, yöneticiler yetkilerini herhangi bir müdahale olmaksızın kullanmalıdır. Bu sağlandığı taktirde yetkililer uygulama sonuçlarından sorumlu tutulmalıdır.

Bütçe hazırlama ve uygulama sürecinde birçok OECD ülkesi ön denetimleri azaltarak yöneticilere uygulamalarında esneklik sağlaması ve ortaya çıkan sonuçların dikkate alınarak değerlendirilmesini benimsemiştir. Bu yetkiyi kullanan yöneticilerin performans sözleşmelerine tabi tutulması ile sağlanmıştır. Önemli olan ortaya çıkarılan kamu hizmetinin, kaynakların etkin kullanımı ve verimlilik ilkelerine göre gerçekleştirilmesidir.

1.3.3.3. Hesap Verebilirlik

Tevdi edilen sorumluluğun karşılığını verme yükümlülüğü olarak tanımlanan hesap verme sorumluluğu, geleneksel çerçevede, sorumluluğun devri ve yanlış yapılan işin cezalandırılması olarak algılanmaktadır. Bu görüşün aksine, modern kamu yönetimi literatürü hesap verme sorumluluğunun daha çok teşvik edici olduğunu vurgulamakta, bu çerçevede hesap verme sorumluluğunu başarıyı ve hizmeti göstermenin, performansı artırmanın fırsatı olarak görmektedir. Bu bakış açısıyla hesap verme sorumluluğu kavramı, performans

sorumluluğunun üstlenilmesini ve performansın kanıtlanmasını içermektedir. Hesap verme sorumluluğu, her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanların, kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumlu ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorunda olmasıdır.

Hesap verme yönetim olgusunun özünde vardır ve bu nedenle de kaynakları yöneten her kişi ve örgütsel birimin en temel yükümlülüğüdür. Muhasebeciler kaynak kullanımı gerektiren işlemleri belgelendirmek ve kaydetmekten ve bu işlemleri özetleyen mali raporları hazırlamaktan sorumludurlar. Bu nedenle muhasebe, bir çok kaynağın kullanıldığı mali hesap verme süreci için temel bir unsur olma özelliğini taşır. Kamu yönetiminde mali hesabın tutulması ile birlikte bütçeleme ve denetim hesap verebilirliğin temel öğelerini oluşturur (Gören, 2000: 119).

Kamu yönetiminde şeffaflık ve hesap verme yükümlülüğü karşılıklı etkileşim içinde olan kavramlardır. Yani yönetimde şeffaflığı sağlayabilmek için etkili ve iyi işleyen hesap verme süreçlerine; hesap verme süreçlerinin etkili ve iyi işlemesi içinde açık ve şeffaf mali politikalara ihtiyaç vardır. Bu nedenle sağlam bir hesap verme yükümlülüğü şeffaflığı sağlamanın vazgeçilmez bir aracı; şeffaflık da hesap verme yükümlülüğünün layıkı veçhile yerine getirebilmenin olmazsa olmaz bir ön koşuludur. Esasen hesap verme yükümlülüğü, kamu fonlarının kullanımına açıklık getirme, yani bu alanda şeffaf olma zorunluluğudur. Etkin hesap verme yükümlülüğünün göstergeleri de;

- Görev ve sorumluluklarda netlik - Performans beklentilerinde açıklık

- Beklentiler ve kapasiteler arasındaki denge - Raporlamanın inanılırlığı

- Revizyon ve düzeltmelerin kabul edilebilirliği olarak sıralanabilir. Bu ilkelerden her biri etkin hesap verme yükümlülüğünün değişik bir özelliğini yansıtırlar ve tümü bir arada kamu yönetimindeki yeni gelişmelere ve hizmet ifa şekillerine daha kolay cevap verebilen bir hesap verebilirlik anlayışı yaratırlar (Gören, 2000: 120).

1.3.4. Türk Kamu Mali Yönetiminde Yeniden Yapılandırma Çalışmaları