Çöl tozları, beĢeri ortamda en fazla insan sağlığını, faaliyetlerini, araç- gereçlerini, yapı ve yerleĢmelerini etkilemektedir. Ġnsan sağlığına etkileri, nefes darlığı, öksürük ve soluk borusunun tıkanması gibi solunum rahatsızlıklarında artıĢın olması, akciğer fonksiyonlarında düĢüĢün görülmesi, astım kötüleĢmesi, kronik bronĢit geliĢimi, düzensiz kalp atıĢları, öldürücü olmayan kalp krizleri ile kalp ve akciğer hastalarında erken ölümler Ģeklinde sıralanabilir (Akınç, 2005: 1-2). Ġnsan faaliyetlerinde ise çöl tozları, turizm, ulaĢım ve arıcılık faaliyetlerini etkilemektedir. Çöl tozları, ev ve iĢyerlerinde kullanılan klimaların tıkanmasına ve bozulmasına, metalik eĢyaların erken paslanmasına ve otomobillerin boyalarında toz ve kum fırtınaları sonucunda çiziklerin meydana gelmesine neden olmaktadır.
4.2.1. Ġnsan Sağlığına Etkisi
Günümüzde pek çok medikal Ģartlar çöl tozlarının etkileriyle iliĢkilendirilmektedir. Hava kaynaklı partiküllerin insan sağlığına etkileri son zamanlarda önemli Ģekilde dikkat çekmektedir. 9 Ağustos 2005‟te Bağdat‟taki bir toz fırtınası Yermük ġehir Hastanesi tarafından rapor edilen yaklaĢık 1000 tane boğulma
olaylarına neden olmuĢtur. Küçük partiküllerin doğrudan solunumu bronĢit, emphysema (akciğer hastalığı) ve silicosis (akciğer iltihabı) gibi hastalıklara neden olmaktadır. Batı Sahra‟daki toz partikülleri ülkedeki yerliler arasında yaygın olan konjonktiv iltihabından sorumlu tutulmaktadır. Suudi Arabistan‟daki çöl tozları, çeĢitli solunum hastalıklarını tetikleyen bir dizi aeroalerjenler ve antijenleri içermektedir. ġubat-Mayıs arasında 200.000 kiĢiyi etkileyen Batı Afrika‟daki yıllık menenjit vakaları bölgede esen ve çöl tozları taĢıyan Harmattan rüzgarıyla iliĢkilendirilmektedir (Goudie ve Middleton, 2006: 51-52).
Kaba partiküller (PM10) bronĢlarda depolanabilir ve bu yüzden astım, kronik problemli akciğer hastalığı, zatürre ve öteki solunum sistemi enfeksiyonlarına yol açan solunum Ģartları üzerinde etkili olmaktadır. Daha ince partiküller (PM2.5) ise daha çok kardiovasküler problemlerle bağlantılıdır. Aynı zamanda ince partiküller akciğer alveollerine ulaĢabilir. (Longueville vd., 2010:4).
Çöl tozlarının içerisinde bulunan çeĢitli maddeler insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Toz miktarının yüksek olduğu zamanlarda akciğer ve solunum yolları hastaları, kalp-damar hastaları ve migren hastaları havadaki tozdan olumsuz etkilenmekte ve hastalıkları tetiklenmektedir. Çöl tozlarının içerisinde bulunan mikroorganizmalar menenjit hastalığına yol açmaktadır (Eren 2006: 8‟e göre Afeti and Resh 2000).
Çöl tozları içerisinde bulunan maddeler bazı canlılar için besin sağlamasının yanında bazı organik maddelerin biyolojik olarak parçalanmasına da neden olmaktadır. Sahra tozları mikroorganizmalar için besin sağlamakta aynı zamanda tehlikeli organik maddelerin biyolojik olarak parçalanması için doğal bir ortam oluĢturmaktadır ( Eren 2006: 8‟e göre Sanin et al. 2005). Çöl tozlarıyla birlikte taĢınan mikroorganizmaların % 25‟inin bitkilerde, % 10‟unun da insan ve hayvanlarda hastalık yapan patojen canlılardan oluĢmaktadır ( Alp ve Sarı, 2007: 16‟ya göre Spieksma 1991).
Çöl tozlarının etkili olduğu dönemlerde tozların insanlarda yaygın olarak bulunan migren hastalığını tetiklediği bilim adamları tarafından yapılan çalıĢmalarda ortaya konulmuĢtur. Gazi Üniversitesi Tıp Fakültei Nöroloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hayrunnisa Bolay ile Haccetepe Üniversitesi Çevre Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. A. Cemal Saydam‟ın ortak olarak yaptıkları çalıĢmalarda rüzgârla taĢınan ve atmosferde su ve GüneĢle değiĢime uğrayan çöl tozlarının migrene
neden olduğu ve bunların belli dönemlerde hastalığı tetiklediğini ortaya koymuĢlardır. Bolay bu konuda Ģunları söylemektedir. “Bahar dönemlerinde lodosun artmasıyla birlikte baĢ ağrısı, yüksek tansiyon, astım ve halsizlik gibi yakınmalarda artıĢlar olmaktadır.” Ġnsanlarda migren gibi hastalıklara neden olan faktörün tozun kendisinin değil mikroorganizmalar olduğu Bolay tarafından belirtilmektedir (Doğanay vd., 2008: 1065).
Çöl tozları, çocuk ve hastalarda sağlık riskleri oluĢturmaktadır. Ġran‟da tozların etkili olduğu dönemlerde insanların hastanelere baĢvuruları % 20 ile % 60 arasında artmaktadır (www.cembit.dmi.gov.tr).
Tozlar ve minerallerin insan sağlığı üzerinde önemli derecede olumsuz etkileri vardır. Tozların zararları daha çok toz büyüklüğüne bağlıdır. Tozların ve minerallerin insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileriyle ilgili Kavak ve arkadaĢlarının yaptıkları ve Dicle Tıp Dergisi‟nde 2004 yılında çıkan çalıĢmada 0,5µm‟den küçük olan taneciklerin geri atılmasının tozun kimyasal yapısına ve özgül ağırlığına bağlı olduğu bildirilmiĢtir. Slikoz hastalığından ölen hastalar üzerinde yapılan araĢtırmada akciğerde boyutu 5µm‟a kadar olan toz tanecikleri bulunmuĢtur. Yine aynı çalıĢmada tozların ve minerallerin çeĢitli hastalıklara neden olduğu bildirilmiĢtir. Bu hastalıklar Pnömokanyozlar, Jinekolojik hastalıklar, Gastroenteroloji hastalıkları ve Ürolojik hastalıklarıdır.
Çöl tozlarındaki demir oksitin akciğer yüzeyinde hidroksil radikalleri oluĢumuna yol açarak akciğer dokusunu tahrip edebileceği ileri sürülmektedir. Virjin adalarındaki St. John‟da yapılan çalıĢmalarda, bu bölgeye gelen Sahra çöl tozları miktarıyla astım atakları sıklığı arasında doğru orantılı bir iliĢki gösterilmiĢtir (Doğanay, 2006: 10).
Çöl tozu taĢınımı sürecinde, atmosferdeki mikroorganizma sayıları, Sahra çöl tozu içeriği az olan atmosferik havada bulunan mikroorganizma sayılarına oranla çok belirgin olarak daha fazla olduğu gösterilmiĢtir. Ayrıca 1973 ile 1996 yılları arasında Barbados‟ta (Orta Amerika) izlenen astım vakalarında 17 kat artıĢ olduğu ve Kraliçe Elizabeth Hastanesi‟nin 1999 yılında akut astım ataklarının acil baĢvurularının % 22,3‟nü teĢkil ettiği gösterilmiĢtir (Doğanay, 2006: 10).
Çöl tozları, zehirli bileĢikleri uzun mesafeli taĢınım boyunca baĢka alanlara taĢımaktadır. Bakteriler, virüsler ve mantarlar da aynı Ģekilde taĢınarak insan ve çevre sağlığı için büyük bir tehdit oluĢturmaktadır (Tablo 24).
Tablo 24 Ġnsanlarda Hastalık OluĢturan Bazı Mikroorganizmalar
(Kaynak: Griffin vd., 2005: 9).
2002 yılında mart-ekim döneminde Türkiye‟de toplanan çöl tozları içerisinde en fazla mantar baskın çıkmıĢtır. Mantarlar içerisinde ise en yaygın türler Cladosporium ve Alternaria olmuĢtur (Griffin vd., 2005: 22) (ġekil 84).
ġekil 84: Türkiye‟de Toplanan Çöl Tozu Örnekleri Ġçerisinde Bakteri ve Mantarların Dağılımı (2002) (Griffin vd., 2005: 22).
Çöl tozları, insan sağlığı için büyük riskler içermektedir. Bu riskler, nefes alma ve solunum problemleri, kanser, iltihaplanma ve ciltlerde tahriĢtir. Çöl tozları içerisinde bulunan Kuvars partikülleri (1µm‟den daha büyük olanlar) üst solunum sistemlerinde depolanırken, daha küçük partiküller akciğerin derinliklerine kadar ulaĢmaktadır (Kallos, 2011: 22) (ġekil 85) (Fotoğraf 19)
ġekil 85: ÇeĢitli Boyutlardaki Partiküllerin Ġnsan Sağlığına Etkileri (Kallos, 2011: 22).