Kırım Türkleri sürgünden sonraki yaklaĢık 10 yıl zarfında hiçbir faaliyette bulunmayıp sadece sürgün yerlerinde var olma çabası içine girmiĢlerdi. Ancak Millî Hareketin baĢlangıç tarihi olan 1950 yılının ikinci yarısından itibaren vatan mücadelesi saflarında bulunan katılımcılar gerek bireysel gerekse kolektif olarak mektup ve dilekçe yazmaya
baĢlamıĢlardı389. Bilhassa da bu dönemde Zampira Asanova’nın, Sovyetler Birliği Sekreteri
Nikita HruĢçev’e, Bakanlık BaĢkanı Nikola Bulganin’e ve Yüksek Sovyet Prezidyumu yetkilisi Klim VaroĢilov’a Kırım Türklerinin sürgün yerlerindeki durumlarını anlatan yazılar
göndermesi oldukça önem arz etmiĢti390
.
1960 yılına gelindiğinde Semerkant Ġnisiyatif Grubu üyelerinden Rolan Kadıyev, Bekir Ömerov, Ġdris Asanin ve AyĢe Seyitmuratova’nın çalıĢmaları neticesinde Millî Hareket oldukça aktif bir hale getirilmiĢ ve ġefika Veliyeva tarafından Semerkant, Bekabad ve Fergana’daki Millî Hareket katılımcıları ile irtibatta kalınarak devlet organlarına müracaat
mektupları yazılmıĢtır391. Nitekim bu faaliyetlerin en baĢında Kırım Türklerinin mevcut
durumlarını tüm dünyaya duyurmak için Kırım Türk tarihi ile ilgili bilgiler toplayıp onların basımını yapmak ve devletlerin yönetici grubuna hitaben kaleme alınan yazıları ilgili yerlere göndermek oldukça etkili bir çalıĢma olmuĢtur. Tamamen koordineli bir çalıĢmanın ürünü olarak ortaya koyulan bu faaliyetlerde ġefika Konsul söz konusu metin, dilekçe ve raporların hazırlanmasından sonra tüm belgelerin altına yüksek oranda imza toplayarak evrakların Moskova’ya gönderilmesini sağlamıĢtır. Nitekim 1964-65 senelerinde Sovyetler Birliği Yukarı ġûrası’na gönderilen Millî Hareket mektuplarının altına atılan imzaların % 60’ı
388 A.g.e., s. 85.
389
Seyitmuratova, a.g.e., s. 7.
390
Gülnara Bekirova, “NaĢa Zampire Apte”, Çevrimiçi: https://ru.krymr.com/a/26797896.html, 22.11.2017. 391 Ġdris Asanin, “ġefika Veliyeva”, Adalet KureĢi Saflarında-3, Simferopol 2006, s. 194. YaĢamı boyunca sporu hayatının bir parçası haline getiren Seyitmuratova 1961 yılında girmiĢ olduğu bir koĢu müsabakasında dereceye girmesinin ardından kendisi tatilde ödül olarak 24 günlüğüne Kırım’ın AluĢta Ģehrine gönderilir. Seyitmuratova, Kırım’da bulunduğu süre zarfında halkına nasıl hizmet etmesi gerektiğinin yollarını düĢünmeye baĢlar ve ilk olarak araĢtırmacı yönüyle kendi milletinin millî tarihi ile ilgili incelemeler yaparak yazılar kaleme alır. Kırımer, a.g.e., s. 5.
94 kadınlara aitti392
. Zaman zaman kendi evinde bu mektupların kopyasını çıkaran ġefika Konsul’un faaliyetleri o dönemlerde KGB yetkilileri tarafından fark edilip evlerinde arama
yapılmıĢ olsa dahi polislerin yazı makinesine hiçbir zaman ulaĢmadıkları bilinmektedir393
.
Semerkant Ġnisiyatif Grubu üyeleri
(Fotoğraf AyĢe Seyitmuratova ile 11.05.2018 tarihinde yapılan röportaj esnasında alınmıĢtır.)
Kırım Türk Millî Hareketinin en çok dikkate değer çalıĢması hiç Ģüphesiz yerel ve yabancı basın organları ile devlet yöneticilerine sunulacak olan belgelerin basımı ve bunların yaygınlaĢtırılması olarak görülmekteydi. Sovyet organlarının takibatının olduğu zamanlarda böylesine zorlu bir faaliyet kitlesel olarak meydana getirilmiĢ ve resmî dokümanlar suç delili arz ettiği için hareket katılımcılarının evlerinde bulunan daktilolardan kopyası çıkarılarak saklanmıĢ, ardından belgelerin eĢ zamanlı olarak dağıtımı gerçekleĢtirilmiĢti. Tabi kaleme alınan metinler öncelikle hareketin lider kadrosuna gönderilerek onların onayları alındıktan sonra yazım aĢamasının yoğunlaĢtırılmasına geçilmiĢti. Resmî evrakların Sovyet yönetiminin eline geçmemesi için de belgeler çoğaltılmadan önce AyĢe Seyitmuratova yönetiminde birçok kadının katılımıyla gerçekleĢen toplantılarda cümleler farklı stillerde yazılmıĢtı. Böylece Kırım Türklerini yazılarından tanıyan Sovyet idarecilerinin yazılan belgelerin kime ait
392
Asanin, “ġefika Veliyeva”, s. 191.
393 Gülnara Bekirova, “PravazaĢitnitsa-kırımskim tataram: Dabeytes vastanovleniya gasudaristvennosti”,
95
olduklarını öğrenmeden bir yazı karmaĢası oluĢturulup mektup ve dilekçelerin ilgililere
ulaĢtırılması sağlanmıĢtı394
.
Moskova’ya gönderilen halk vekillerinden gelen bilgiler de yine Millî Hareket süresince AyĢe Velilayeva, Necibe Bilalova, Gülnara AĢirova ve Zarema Emirova tarafından
kendilerinin evlerinde bulunan yazı makinelerinde yazılıp çoğaltılmıĢtı395. Özellikle de
Velilayeva, Özbekistan’ın Andican rayonundaki bölge sağlık merkezinde hemĢire olarak
çalıĢtığı sırada bodrum katına giderek birçok görüĢmenin kopyasını burada çıkarmıĢtı396
. Bu tür zorluklar ile Moskova’da elde ettiği bilgileri daktilodan yazarak Millî Hareket liderlerine gönderenlerden biri de Münire Halilova idi. Kendisi yazı makinesi Sovyet yönetimi tarafından ele geçirilmesin diye her akĢam evinin yakınında bulunan ağaçlık bir alana giderek daktiloyu
oraya saklamıĢtı397. Bu Ģekilde Millî Hareket kadınları hem yazı makinelerini hem de
belgelerini koruyarak basım çalıĢmalarının sürekliliğini gerçekleĢtirmiĢlerdi.
1965 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne, Kırım Türklerinin problemlerini içeren mektubun ilgili organlara ulaĢmasını sağlayan 63 kiĢiden biri olan Zampira Asanova bu dönemde Özbekistan’ın Fergana Ģehrinde kurulmuĢ olan Ġnisiyatif
Grubu ile birlikte çalıĢmaktaydı398
. Aynı senenin Mayıs ayına gelindiğinde Ġdris Asanin, Ġzzet Hayırov ve Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu’nun katılımlarıyla gerçekleĢen toplantıda Millî Hareket planının müzakeresi yapılarak burada AyĢe Seyitmuratova’nın Tarihçi olmasından ötürü bir süre arĢivlerde kendi millî tarihleri ile ilgili bilgiler toplayıp onları çoğaltarak
Asanova ve Sabriye Seyitcelileva’ya aktarması kararı alınmıĢtı399
. Nitekim bu dönemde diğer kadınların Kırım Türk Millî Hareketinin tarihi geliĢimi ile ilgili yazılar kaleme almalarını
sağlayan kadının Seyitcelileva olduğu bilinmektedir400
. Ayrıca Seyitcelileva’nın TaĢkent’te eğitim aldığı süre zarfında enstitüde “Kırım Tatar Gençler Birliği”nin kaleme almıĢ olduğu millî mücadele mektuplarına imza toplayıp bunları Moskova’da bulunan halk vekillerine
394 Seyitmuratova ile 11.05.2018 tarihinde gerçekleĢtirilen röportaj bilgisi. 395
Ġdris Asanin, “AyĢe Velilayeva”, Adalet KureĢi Saflarında-3, Simferopol 2006, s. 205.
396
Olgun, a.g.m., s. 116.
397 1945 Ocak ayı doğumlu olan Münire Halilova 1966 yılında Cebbar Akimov ve Muharrem Martınov
aracılığıyla Millî Harekete katılmıĢ ve 2 yıl süreyle Özbekistan’ın farklı Ģehirlerine giderek burada yaĢayan Kırım Türklerinin hayatlarını gözlemleyerek bu durumu bir makaleye dönüĢtürerek soydaĢlarının meselelerine dikkat çekmeye çalıĢmıĢtı. Gülnara Bekirova, “Ya ni a çöm ne jaleyu-Munire Halilova”, Çevrimiçi:
https://ru.krymr.com/a/26887305.html, 22.11.2017.
398 Yüksel, “Kırım Sevgisinin Timsali Zampira Asanova”, s. 6. 399
AyĢe Seyitmuratova, “Ġnsan Suekleri Üstünde Komunizm Kurulmaz”, Yıldız-1, 1994, s. 122.
400 Gülnara Bekirova, “Ana Bıla Beskarıstnım Çelavekam”, Çevrimiçi: https://ru.krymr.com/a/28787312.html,
96
gönderdiği belirtilmektedir401
. 20 yıllık süre zarfında tüm evrakların bir nüshasını çıkararak yazılan ve çoğaltılan belgelerin arĢivini oluĢturmak ve 1965 yılından baĢlayarak dokümanların güvenli bir yerde saklanmasını sağlayan kadın Sabriye Süleymanova idi. Kendisinin 1985 yılına kadar yürütmüĢ olduğu bu sorumluluk neticesinde gizlenen belgelerin
yerini Süleymanova’dan baĢka hiç kimsenin bilmediği söylenmektedir402
.
Kırım Türk Millî Hareketinin kadın katılımcıları 1968 yılına kadar daktilo ve Ģapograf ile gazete yazıları yayınlayarak bunları bütün Sovyetler Birliği içinde yer alan ülkelere hem posta
ile hem de elden dağıtmıĢlardı403. Ancak Moskova’daki ilgili makamlara bu süre zarfında yüz
binlerce mektup ve dilekçe gönderilmesine rağmen idarecilerden herhangi bir karĢılık alınamamıĢtı. Bu sebeple Zampira Asanova ve Rusya’daki Genel Demokratik Hareket liderlerinden olan Aleksey Kosterin, Pyotr Grigorenko, Larissa Daniel, Pavel Litvinov ve Pyotr Yakir’in imzaları bulunan mektup 1968 yılının ġubat-Mart ayında BudapeĢte’de toplanan “Komünist Partileri DanıĢma Kurulu”na hitaben yazılan metin geniĢ katılımlı olarak
gerçekleĢtirilen bir programa gönderilmiĢti404. Tabi bu tür faaliyetler neticesinde gerek
Moskovalı insan hakları savunucularından gerekse Millî Hareket katılımcılarından çoğu
401
Asanin, “Sabriye Seyitcelileva”, s. 454. Sabriye Seyitcelileva yukarıda bahsedilen tüm faaliyetlerin direktifini Millî Hareket süresi boyunca ġefika Veliyeva ve Ediye Muradosilova’dan almıĢtır. Kendisi Ediye Muradosilova’nın ricası üzerine 1976 yılında Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu’nun, Sibirya’nın Omsk vilayetindeki mahkeme duruĢmasına katılmıĢtır. Mahkeme salonundan dıĢarıya tek bir bilgi dahi çıkarılmasın diye her türlü tedbiri alan KGB yetkilileri duruĢmanın yapılacağı bütün bir binaya sivil ve resmî güvenlik ekiplerini yerleĢtirmiĢlerdi. Ancak ne kadar önlem alınmıĢ olsa da bu engel Kırım Türk Millî Hareketinin kadın katılımcılarına o kadar güç vermiĢti. Nitekim mahkeme kararının verilmesinin ardından Sabriye Seyitcelileva ağır bir hastaymıĢ gibi salondan çıkmak için izin isteyerek hastaneye götürülmüĢ ve kendisi burada ailesi ile telefon bağlantısı kurmak istediğini belirtmiĢtir. Seyitcelileva’nın bu arzusu gerçekleĢtirilmiĢ fakat kendisi ailesi ile değil de TaĢkent’teki Millî Hareket TeĢebbüs Grubu’na bağlanarak Kırımoğlu’nun mahkemesinin 2 hafta ileriye atıldığını ve duruĢmaya gelen bütün Kırım Türklerinin aĢağılanarak hiçbir Ģekilde dıĢarı ile irtibatlarının olmadığını iletmiĢtir. Bu haberin ertesi günü Ġngiltere’nin BBC Radyosu’ndan, Kırımoğlu’nun Sibirya’da görülen mahkemesinde soydaĢlarının horlandıkları yönündeki haberler tüm dünyaya duyurulmuĢtur. A.g.m., s. 454-455.
402 Ġdris Asanin, “Sabriye Süleymanova”, Adalet KureĢi Saflarında-2, Simferopol 2005, s. 464. 403
Makale ve yazıların çoğaltılıp, dağıtılması için gerekli olan daktilo ve yazı makinelerinin alım masrafları Millî Hareket süresince katılımcıların destekleri ile çözüme kavuĢturulmuĢtu. Hatta Kırım Türk Millî Hareketinin liderleri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu’nun eĢi Safinar Cemileva bir keresinde hareketin daktilo ihtiyacını karĢılamak için evini satmaya karar vermiĢ ancak buna gerek kalmadan hareketin katılımcılarının aralarında topladıkları paralar ile istenen yazı makineleri alınıp kullanıcılarına teslim edilmiĢtir. Safinar Cemileva ile 14.05.2018 tarihinde gerçekleĢtirilen röportaj bilgisi. Daktiloları alan Millî Hareket kadınları bundan sonraki süreçte oturdukları evlerin zemin katlarında gece boyunca yazım iĢlerini tamamlayıp gündüz de belgelerin dağıtımını gerçekleĢtirmiĢlerdir. Osmanova ile 29.01.2018 tarihinde gerçekleĢtirilen röportaj bilgisi. Tabi yazı iĢlerini yapan kadınlar sürekli KGB’nin takibatına maruz kalmıĢlardı. Mesela Özbekistan’ın Andican vilayetinde Moskova’daki halk vekillerinden gelen bilgileri yazıya aktaran Emine Ġbrahimova 26 Nisan 1996 yılında iĢ yerinde öğle arası verildiği bir zamanda basım iĢi ile uğraĢtığı esnada KGB baskınına uğrayarak daktilosu ve tüm belgeleri alınarak iĢten atılmıĢtır. Ancak her ne olursa olsun gözü kara bir Ģekilde bu sorumluluğu yerine getirmeyi kendine hedef bilen Ġbrahimova sonradan Hüseyin Fahriyev isimli bir yakınının evinde tüm evrakları Sovyet emniyet güçlerinden gizli olarak el yazısı ile çoğaltmaya muvaffak olmuĢtu. Ġdris Asanin, “Emine Ġbrahimova”, Adalet KureĢi Saflarında-2, Simferopol 2005, s. 262-263.
97
mektup ve dilekçelere imza attıklarından ötürü çeĢitli sürelerle hapis cezalarına tabi tutulmuĢlardı. Ancak Sovyet yönetiminin bu uygulaması Kırım Türk Millî Hareket halkasının daha da güçlenmesini sağlamıĢ ve bu sırada cezaevlerine atılan yüzlerce kiĢiye hareketin
faaliyet bilgileri Vasfiye Hayırova aracılığıyla ulaĢtırılmıĢtı405.
Semerkant Genç Aktivistler Grubu (1971)
(Fotoğraf ġefika Konsul ile 08.05.2018 tarihinde yapılan röportaj esnasında alınmıĢtır.)
Milletlerarası yapılan toplantı ve görüĢmeler ile bunların neticelerini yazıya aktarma görevinin büyük bir kısmı Millî Hareket süresi boyunca AyĢe Seyitmuratova tarafından gerçekleĢtirilmiĢti. Seyitmuratova elde ettiği malûmatları Özbekistan’daki kendi yayın organları olan Samizdat’ta yayınlayarak Kırım Türklerinin ne denli güçlü bir mücadele
verdiğini anlatmaya çalıĢmıĢtır406. Bu bağlamda Seyitmuratova 1980 yılında Amerika
senatosundaki üyelere, aynı yılın Kasım ayında Madrid’te Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı’nın Helsinki AntlaĢmasını izleme komitesindeki katılımcılara, 1982-88 yılları arasında ABD eski baĢkanlarından Ronald Reagan’ın resepsiyon kabullerinde bulunan
misafirlere vatana dönüĢ meselelerinin bir an önce çözülmesi gerektiğini aktarmıĢtı407. Millî
Harekete katıldığı ilk günden beri aktif olarak faaliyet gösteren AyĢe Seyitmuratova farklı zamanlarda Türkiye, Kanada, Ġngiltere, Ġtalya ve Fransa kongrelerine katılarak “Kırım Tatar
405
Hayırova ile 03.05.2018 tarihinde gerçekleĢtirilen röportaj bilgisi.
406
Ġdris Asanin, “AyĢe Seitmuratova”, Adalet KureĢi Saflarında-2, Simferopol 2005, s. 430.
98
Halkının Öz Vatanına Dönmek Uğrundaki GüreĢi” adıyla oluĢturduğu konuĢmasını
uluslararası platformlarda anlatarak milleti için yardım talebinde bulunmuĢtu408. Ayrıca
kendisi bu görüĢmelerin ardından gazete ve mecmualarda yazılar yazarak Kırım Türklerinin sorunlarını yayın organlarında dile getirmiĢti. Katıldığı her platformda halkının hak ve hukuklarını en iyi Ģekilde savunan Seyitmuratova bir davet programında “Dünyada yılan,
kurt, nesli tükenmekte olan böcekleri korumak için komiteler kurulmakta ama sürgünlükte nesli tükenme tehlikesi altında bulunan Kırım Tatarlarından hiç kimse bir kelime dahi bahsetmemektedir.” diyerek Kırım Türk halkının yok sayılmasına karĢı çıkmıĢ ve tüm dünya
ülkelerinin dikkatlerini üzerine çekmiĢti409. Bununla da kalmayıp kendisi 1989 yılında Refik
Muzafferov ile birlikte “Vatan Dergisi” adlı bir yayın neĢrederek Kırım’a dönen Türklerin karĢılaĢtıkları sorunları röportaj olarak dinleyip sonra o görüĢmeleri dergide yazılı bir hale getirmiĢti410
.
5. Millî Hareket Kadınlarının Halk Vekili Olarak Moskova’ya Gönderilmeleri