Müfred İstiâreler

Tek lafızdan oluşan istiârelerdir.

2.2.1.1.1. Açık (musarrah) İstiâre

Sadece kendisine benzetilenin söylendiği istiâredir.

Ben umardum ey ṣanem bir meh-liḳâdan mu^ccizât

Senden ey çeşmi siyâhum bir tevâżu^cdur murât (23/1)

“Ey sanem! Ben, bir ay yüzlüden mucizeler umardım. Ey gözü siyahım! Senden murat, bir tevazudur.”

Yukarıdaki beyitte kendisine benzetilen unsur olan “naḳş”, sadece zikredilerek açık istiâre yapılmıştır. Benzeyen, benzetme yönü ve benzetme edatı söylenmeyip okuyucunun muhayyilesine bırakılmıştır.

29 Yâ Rab ol naḳş-ı cihân-ârâ nice maḥbûb olur

Kim ḳalupdur kendü naḳḳâşı daḫi ḥayrân aña (4/3)

“Ya Rab! O cihanı süsleyen resim, nasıl da sevimlidir ki kendi sanatkârı bile ona hayran kalır.”

Yukarıdaki beyitte sadece kendisine benzetilen unsur olan “naḳş”, zikredilerek açık istiâre yapılmıştır. Benzeyen, benzetme yönü ve benzetme edatı söylenmeyip okuyucunun muhayyilesine bırakılmıştır.

Açık istiârenin üç türü vardır:

naḳş sevgili

Kendisine benzetilen Benzeyen

√

x

sanem sevgili

Kendisine benzetilen Benzeyen

√

^x

30 2.2.1.1.1.1. Mutlak Açık İstiâre

Bu açık istiârede benzeyen ya da kendisine benzetilenle ilgili herhangi bir özellik söylenmez, sadece kendisine benzetilen söylenir.

Tȋġüñ gelicek zaḫmumı ḳılmaġa ziyâret

Cânum aña ḳarşu çıḳuban didi ne zaḥmet (19/3)

Yüzüñe ḳarşu ölmeg içün cân virir Mesîḥ

Ol derdmende ḫoş gelür ey mâh ḫ^vâb-ı ṣubḥ (29/5)

Baña tîriyle gönderüp selâmı

Ḳılur dilber beni her gâh ḫoşnûd (40/4)

Zaḫm-ı tîrüñ ḳabre ḳoydı ḫalḳı hep

Oḳlaruñla ṭopṭolu oldı ḳubûr (46/5)

Zünnâr-ı ^cışḳı bilüñe kim baġladı diseñ

Deyr-i cihânda bir ṣanemüñ yâdigârıdur (49/3)

Ḳaḳıyup kirpüklerüm ḳana boyaduġum bu kim

Ey gül-i cennet ḫayâlüñ yollarınuñ ḫârıdur (50/4)

2.2.1.1.1.2. Mücerred Açık İstiâre

Bu açık istiârede kendisine benzetilenle birlikte benzeyenin bir özelliği söylenir.

İrmez revâḳ u ṭâḳına hergiz kemend-i âh

Ol pâdişâh-ı ḥüsn ne ^Câlî-cenâb olur (42/3)

31 Yukarıdaki beyitte güzellik ülkeye ve sevgili de o ülkenin yöneticisine benzetilmiştir. Sevgiliden bahsedilmemiş, onunla ilgili “hüsn” kelimesi kullanılmış ve açık istiâre yapılmıştır.

Leb-i Şîrîn ki Ḫüsrevlere cüllâb aḳıdur

N‟ idelüm ṭâli^c-i Ferhâdda aġular aḳar (77/2)

Gömeyelden leb-i mercânuñı ey cân görseñ

Gözlerüm lûlelerinden nice lü’lü‟ler aḳar (77/4)

Hey ne zîbâ gülsitân olur dudaġuñ ey perî

Kim bihişt-i heşt anuñ bir kemterîn yapraġıdur (94/4)

Gölgeligüñe Mesîḥî ṣalayın sâye dimiş

N^cola ey serv-i revân şimdi mi gördüñ keremüñ (129/5)

Çeşmüñ ile ḳâmetüñ ḳaşuñ ṭururken ey ṣanem

Nergis ü serv ü hilâle baḳmaġa ^câr eyleyem (166/2) 2.2.1.1.1.3. Müreşşah Açık İstiâre

Bu açık istiârede kendisine benzetilenle birlikte yine kendisine benzetilenle ilgili bir özellik söylenir.

Zaḫm-ı tȋrüñ açmasa ḳutlu ḳapu

Gönlüme ḳandan irürdi fetḥ-i bâb (13/5)

Nâlişümden ṣaḳın ey Ḫusrev-i şîrȋn-leb kim

Dil-i Ferhâd çü âh eyleye ṭaġlar eridur (44/2)

Bilür ki ḳanumı tîrüñ dökiser öñ sonra

Oḳuñdan anuñ içün demrenüñ taḳaddüm ider (81/2)

Dem mi var kim ḫâṭırumdan geçmeye tîrüñ senüñ

32 Dem mi var boynuma ṣalınmaya şemşîrüñ senüñ (131/1)

Kerem ḳıl diyene biñ cevr idersin

Ḳuluñı daḫi unutma keremden (177/2)

2.2.1.1.2. Kapalı (Mekni ) İstiâre

Sadece benzeyenin söylendiği istiâre çeşididir.

Ahû gözüñ ki nâz ile biñ âdem öldürür

Her bir naẓarda ḫalḳı hem oḫşar hem öldürür (91/1)

“Naz ile bin insan öldüren âhu gözün her bir bakışta halkı hem okşar hem öldürür.”

Yukarıdaki beyitte “göz”, insana benzetilmiştir. Benzeyen unsur olan “göz” söylenip, kendisine benzetilen unsur söylenmediği için kapalı istiâre yapılmıştır. Kendisine benzetilen unsur olan “insan”ın özelliklerinin “göz”e yüklenmesiyle aynı zamanda teşhîs sanatı da oluşmuştur. Ayrıca beyitte “âhu göz” ifadesinin teşbîh-i beliğ olduğu, hatta âhu ile söz konusu hayvanın sadece gözü kastedildiği için mecaz-ı mürsel yapıldığı da söylenebilir.

Şehd-i lebüñi şekkere beñzetdügi içün

Girdüm güñâha diyü döginüp gider meges (105/2)

göz insan

Benzeyen Kendisine benzetilen

√

^x

öldürmek

33

“Sinek, bal dudağını şekere benzettiği için günaha girdim diye dövünüp gider.”

Yukarıdaki beyitte günaha girmek, dövünüp gitmek ve benzetmek fiilleri sineğe yüklenmiştir. Bu özellikler insana ait olup insan dışı bir varlığa yüklendiği için öncelikle teşhîs sanatı yapılmıştır ki söz konusu özellikler “meges”in “insan”a benzetildiğini düşündüren ipuçlarıdır. Beyitte “meges” benzeyen unsur olup zikredilirken, kendisine benzetilen unsur olan insan zikredilmemiştir. Buna binaen kapalı istiâre kurulmuştur.

cÂşıḳı dôlâb-veş her laḥẓa giryân itmeği

Yâ o çarḫa ögredür yâ çarḫ-ı ser-gerdân aña (4/2)

İçmezlenürdi meclis-i gülşende ġonca lîk

Şebnem güç ile ḳoydı anuñ aġzına şarâb (12/2)

Ey ḳaşı kemân zih oḳuñuñ aġzın öpince

Ḳahr ile kemânuñuñ olur beli iki ḳat (18/3)

Gör ṭâli^ci kim senüñ ile vaṣl olur iken

Ṣandı bizi ceng iderüz araladı firḳat (18/4)

meges insan

Benzeyen Kendisine benzetilen

√

^x

dövünmek benzetmek

34 Luṭf-ı dehenüñ seyr idicek baġda bülbül

Sögse ne ^caceb ġoncalaruñ aġzına ḳat ḳat (19/4)

Zülfüñ içre la'lüñe öykündüġiçün Ḫıżrdan

Ḳarañuda gizlenüp ḳurtılımaz âb-ı ḥayât (21/2)

Gülgûn eşk ḳaṭrelerin ḫuṣrevâ saña

Ḳoşduḳça ḫidmete biri birin deper geçer (55/2) Oḳunla öldügine göñül mürġi şâd olur

Kim perr-i tirüñ ile Ṣırâṭı uçar geçer (56/3)

Düşdükçe cenge tîrüñ içün başum u tenüm

İrişüben bu ikisini tîġüñ aralar (60/2)

Bu iki meşk-i pür-eşk ile çeşmüm

Ḳapuña ṣu ṭaşıyup ḫidmet eyler (65/3)

Lebüñ dirgürmege cânlar virürken

Gözüñ ḳatlüme her dem niyyet eyler (65/5)

Bu gice ṣaḳlamaġa Mesîḥîden ol mehi

Tâ ṣubḥ encüm uyumayup yire baḳdılar (66/5)

Kirpügüñ oḳın şehâ ṭoġru ṭutar ancaḳ gözüñ

Var ise ḳaṣdı yine ol ḳâfirüñ İslâmadur (84/4) Nergisüñ gördükçe şebnem çeşm-i ḫ ^vâb-âlûdını

Uyḫusın açmaġa lutf ile yüzine ṣu seper (87/3)

Zülfüñ meġer ki ṣaḳlayup ide mu^câvenet

Kim başa baş olınca beni perçem öldürür (91/2)

35 Bûseñle cân virürsen önüñde ölenlere

Bu şiven ey peri daḫı çoḳ âdem öldürür (91/5) Zülfîn getürse yüzine incinme ey Mesiḥ

Bizden ḥicâb eyler o bedr-i münîrümüz (102/5)

Her ne deñli acı dil virdiyse peykânuñ aña

Tîrüñi terk itmedi bu yolda zaḫmum virdi baş (107/7)

Sen serv-ḳaddi bulmağa ebrüñ gözi yaşı

Seylâb oldı şehri aradı ṣoḳaḳ ṣoḳaḳ (126/3)

Başlar üzre yeri vardur bugün inṣâfını gör

Nice miskinlik ider illere bî- ḥad kâkül (146/4) Seni izler yürirmiş yollar üzre

Ḫaber ṣorduḳ ṣabâya yoldan izden (172/3)

Dîvânda 286 adet gazel incelenmiştir. Söz konusu gazellerde ise 186 beyitte,172 tane kapalı istiâre tespit edilmiştir.

2.2.1.1.3. Çift Katmanlı İstiâre

Bir sözcük bünyesinde, benzeyen ve kendisine benzetilenin özelliklerini taşırsa çift katmanlı istiâre meydana gelmektedir. Bu istiâre çeşidinde sadece bir sözcük hem açık istiâre hem de kapalı istiâre olabilmektedir. Aşağıdaki örnekler konuyu daha net açıklayacaktır:

Sen kemân-ebrûyı çün pehlûya çekmek isteyem

Umma diyü baña parmaḳ gösterür tîrüñ senüñ (131/2)

36 Yukarıdaki beyitte, sevgilinin bakışı “tîr”e benzetilmiştir. Bu benzetmede benzeyen unsur olan bakış söylenmemiş sadece kendisine benzetilen unsur olan “tîr” söylenmiş ve açık istiâre yapılmıştır. Bu hâliyle “tîr” kelimesi, birinci katmanda açık istiâredir. İkinci katmanda “tîr” kelimesine, “parmak göstermek” gibi insanî bir vasfın yüklenmesiyle kapalı istiâre ve beraberinde teşhis sanatı meydana getirilmiştir.

Düşdükçe cenge tîrüñ içün başum u tenüm

İrişüben bu ikisini tîġüñ aralar (60/2)

Yukarıda beyitte “tîr” kelimesi birinci katmanda açık istiâredir, “cenk et-“ eylemi ile de ikinci katmanda kapalı istiâredir. İkinci mısradaki “tîġ”kelimesi birinci katmanda açık istiâredir, ikinci katmanda ” arala-“ eylemi ile de kapalı istiâredir.

Tȋġüñ gelicek zaḫmumı ḳılmaġa ziyâret

Cânum aña ḳarşu çıḳuban didi ne zaḥmet (19/3)

Yukarıda beyitte “tîġ” kelimesi birinci katmanda açık istiâredir, “ziyaret et-“ eylemi ile de ikinci katmanda kapalı istiâredir.

Firḳatüñde sergüẕeştüm bilmek isterseñ şehâ

Tîġüñe ṣor kim zebân-ı ḥâl ile itsün beyân (179/2)

Yukarıda beyitte “tîġ” kelimesi birinci katmanda açık istiâredir, “beyân et-“ eylemi ile de ikinci katmanda kapalı istiâredir.

Divanda incelenen 286 gazelde, 7 çift katmanlı istiâre tespit edilmiştir.

Belgede Mesîhî'nin gazellerinde teşbîh ve istiâre (sayfa 38-46)