C. TEMEL ÖZGÜRLÜKLERE GERİ DÖNÜŞ MÜ?
III. LİZBON ANTLAŞMASININ ÖNGÖRDÜĞÜ DEĞİŞİKLİKLER KAPSAMINDA TEMEL HAKLAR ve TEMEL
ÖZGÜRLÜKLER DENGESİ
1 Aralık 2009 tarihinde yürürlüğe giren Lizbon Antlaşması konumuzla ilgili olarak özellikle iki alanda önemli değişiklikler öngörmektedir. Bunlar- dan ilki başta Divan olmak üzere, diğer Birlik kurumlarınca da desteklenerek Birlik gündemine giren ve ancak 2000 yılında yazılı bir temel haklar kataloğuna dönüştürülen Temel Haklar Şartının hukuki bağlayıcılığa kavuş- masıdır.
Lizbon Antlaşması yürürlüğe girene kadar sadece siyasi niteliği haiz olan Şart, Anayasal Antlaşmadan farklı olarak Antlaşmalarda yer almamakla birlikte Avrupa Birliği Antlaşması m. 6/1 de yer verilen düzenleme ile hukuki bağlayıcılık kazanmıştır. İlgili hüküm uyarınca;
“Birlik, 12 Aralık 2007 tarihinde Strazburg’da uyarlandığı haliyle, Antlaşmalarla aynı hukuki değere sahip olan 7 Aralık 2000 tarihli Avrupa Birliği Temel Haklar Şart’ında yer alan hakları, özgürlükleri ve ilkeleri tanır...” denilerek Şart hükümlerinin Birlik birincil hukukuna dahil olduğu ve dolayısıyla gerek Divan gerekse Birlik hukukuna ilişkin bir konunun varlığı halinde ulusal mahkemeler önünde ileri sürülebileceği düzenlenmiştir.
Aynı maddenin 2. fıkrasında ise “Birlik, İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’ne katılır. ...” denilerek AİHS’ye katılım konusundaki siyasi irade yazılı hale getirilmiş, 3. fıkra ile de “ İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi tarafından güvence altına alınan ve üye devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklanan temel haklar, Birlik hukukunun genel ilkelerinin parçasıdır” ifadesiyle Birlik kapsamında temel haklar koruması üç
97 Lizbon Kararı, Bundesverfassungsgericht, 2 BvE 2/08, 30 June 2009, <http://www.bundesverfassungsgericht.de/en/decisions/es20090630_2bve000208e n.html>, (erişim tarihi, 28.07.2011).
sütunlu bir yapıya kavuşturulmuştur98. Bunlar sırasıyla; Şart, İnsan Hakla-
rının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi tarafından güvence altına alınan haklar ve son olarak üye devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklanan temel haklar olarak ifade edilmiştir. Şart dışında kalan diğer iki temel hak kaynağı aynı zamanda Birlik hukukunun genel ilkelerini oluşturmaktadır.
Lizbon Antlaşmasıyla temel haklar alanında yapılan bu düzenleme ile hukuki bağlayıcılık kazanan Şartta yer alan haklar, Antlaşmalarda düzen- lenen temel özgürlükler ile aynı statüye kavuşmuş ve Birlik birincil huku- kuna dahil olmuştur99. Ancak belirtmek gerekir ki, gerek Avrupa Birliği
Antlaşması m. 6/1 de gerekse Şart 51. madde de belirtildiği üzere “Şartta yer alan hükümler, Birliğin Anlaşmalarda belirlenen yetkilerini hiçbir şekilde genişletmez”. Birlik hukukunu uygularken gerek Birlik gerek ulusal yargıç- lar tarafından Şartta yer verilen hakların garanti altına alınması zorunluluğu Şart’a tanınan hukuki bağlayıcılık ile doğmuş olsa da getirilen bu düzenleme ile Şart hükümlerinin uygulaması için Birlik yetkilerinde herhangi bir değişiklik öngörülmediği anlaşılmaktadır.
Lizbon Antlaşması ile getirilen bu yeni düzenlemeler temel haklar konusunun Birlik gündeminde önem kazandığı ve hukuki bir zemine kavuş- turulduğunu doğrulamakla beraber temel özgürlükler karşısında herhangi bir ayrıcalığa veya önceliğe sahip olmadığı gerçeğini değiştirmemektedir. Temel haklar ve temel özgürlükler Birlik birincil hukukunda yer almakla aynı statüyü haiz kılınmıştır. Dolayısıyla, temel haklar ve temel özgürlük- lerin Divan önünde karşı karşıya gelmesi halinde Divan’ı mevcut tutumunu değiştirmek zorunda bırakacak herhangi bir yenilik getirilmemiştir100.
98 Pernice, Ignolf, “The Treaty of Lisbon and Fundamental Rights”, Walter Hallstein-Institut für Europaisches Verfassungsrecht, WHI Paper No. 7, 2008, s. 240; Şaramet, Oana - Tama-Bianov, Anamaria - Aramet, Radu, “Juridical Protection of Fundamental Rights After Lisbon”, Legal Practice and International Law, 2011, s. 117.
99 Bercusson, Brian, “The Lisbon Treaty and Social Europe”, ERA Forum, C. 10, 2009, s. 92-93.
Nitekim Divan, çok fazla eleştirilen Viking ve Laval kararlarında zaten toplu eylem hakkının temel haklardan olduğunu ve Birlik hukukunun genel ilkelerinden olduğunu dile getirmiştir. Divan kararının açıklandığı tarihte Lizbon Antlaşması henüz yürürlüğe girmemiş ve Şart hukuki bağlayıcılığa kavuşmamıştır. Ancak Divan’ın, kararında Şartın konuyla ilgili 28. madde- sine atıf yaparak toplu eylem hakkını Birlik hukukunun genel ilkelerinden kabul etmesine rağmen, temel özgürlüklere temel hak karşısında öncelik tanıması Divan’ın yaklaşımının bugün itibariyle de farklı olmayacağı endişe- sini doğurmaktadır.
Lizbon Antlaşmasıyla gündeme gelen diğer önemli yenilik ise Birliğin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine katılımını öngören düzenlemedir. Avrupa Birliği Antlaşması m. 6/2 uyarınca;
“Birlik, İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’ne katılır. Bu katılım, Birliğin Antlaşmalarda belirlenen yetkilerinde değişikliğe yol açmaz.” denilerek ifade edilmiştir. Madde metninden anlaşıldığı üzere öngörülen katılım takdir yetkisine bağlanmayıp, Birliğe bir ödev, yükümlülük getirmekte101 ve katılımın ne şekilde gerçek-
leştirileceğine dair çalışmalar halen devam etmektedir102.
101 Lenaerts - Van Nuffel, s. 843; Metin, Yüksel - Kaygısız, Ümmühan, “Avrupa Birliğinde Temel Hakların Korunması ve Lizbon Antlaşmasının Getirdiği Yenilikler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 1, 2011, s. 142.
102 Bu kapsamda 26 Mayıs 2010 tarihinde Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi İnsan Hakları İzleme Komitesine Birliğin AİHS’ye katılımı için gerekli yasal düzenle- meleri yürütmesi amacıyla ad-hoc bir yetki verirken benzer bir yetki 4 Haziran 2010 tarihinde Avrupa Birliği Adalet Bakanları tarafından Komisyon’a verilmiştir. Verilen bu yetkilerin ardından Avrupa Konseyi Komisyon ile birlikte çalışmak üzere yedisi AB üyesi yedisi AB üyesi olmayan ülkeden olmak üzere toplam 14 uzmandan oluşan gayri resmi bir çalışma grubu oluşturmuştur. Söz konusu çalışma grubu Birliğin katılımı için gerekli zemini Komisyon ile birlikte oluşturmak üzere çalışmalarına Temmuz 2010 tarihinde başlamıştır. Temmuz 2010 tarihinden Haziran 2011 tarihine kadar toplam 8 toplantı gerçekleştirilmiş ve 19 Haziran 2011 tarihinde taslak katılım antlaşmasına son hali verilmiştir. Bkz. Informal Group on Accession of the EU to the Convention (CDDH-UE),
Katılımın gerçekleşmesi halinde temel hakların korunması konusunda Birlik dahil Avrupa genelini kapsayan bir dış denetim sisteminin varlığı bireylere güven ve garanti sağlayacak103, bireylere üye devletler karşısında
tanınan koruma Birlik tasarrufları karşısında da tanınmış olacak ve son olarak Divan ve AİHM’nin içtihadı arasındaki farklılıklar giderilecektir104.
Katılımla birlikte AİHM, Birlik kurumlarının, organlarının, ofis ve ajansla- rının işlem ve eylemlerinin, Avrupa Birliği Adalet Divanı kararları da dahil olmak üzere AİHS’ye uygunluğunu denetleyen bir konumda olacaktır.
AİHM de Divan gibi, yargılamasında orantılılık ilkesinden faydalan- makta ancak Divandan farklı şekilde uygulamaktadır. AİHM temel haklar konusunda uzman bir mahkeme olarak temel hakları esas almakta, AİHS’ye aykırılığı iddia edilen konunun temel haklara sınırlama getirip getireme- yeceğine bakmaktadır. Diğer bir deyişle katılımın gerçekleşmesi halinde temel haklar ve temel özgürlüklerin karşı karşıya geldiği bir uyuşmazlığın AİHM önüne gelmesi durumunda Divan’ın aksine, konuyu temel özgürlüğün kullanılmasının temel haklar üzerinde bir sınırlama getirip getirmediği ve eğer varsa bu sınırlamanın orantılı olup olmadığı açısından ele alacaktır105.
<http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/hrpolicy/CDDH-UE/CDDH- UE_documents_en.asp>, (erişim tarihi, 11.10.2011).
103 Kruger, Hans Christian, “The European Union Charter and the European Convention on Human Rights: An Overview”, Peers, Steve - Ward, Angela (Eds.), The EU Charter of Fundamental Rights, Politics, Law and Policy, Oxford, Hart Publishing, 2004, içinde, s. xxiv.
104 European Parliament resolution of 19 May 2010 on the institutional aspects of the accession of the European Union to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, m.7 <http://www.europarl. europa. eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-20100184+0+DOC+ XML+V0//EN>, (erişim tarihi, 18.08.2010); Saltinyte, Loreta, “European Union Accession to the European Convention on Human Rights: Stronger Protection of Fundamental Rights in Europe?”, 2010, <www.mruni.eu>, (erişim tarihi, 18.08.2010).
105 Schömann, Isabella, “The Lisbon Treaty: a more Social Europe at last?”, ETUI Policy Brief, S. 1, 2010, s. 3; Syrpis, Phil, “The Treaty of Lisbon: Much Ado … But About What?”, Industrial Law Journal, C. 37, S. 3, 2008, s. 234.
Bu durum aynı zamanda ispat yükünün karşı tarafa geçmesine neden olacağından temel özgürlükten faydalanmak adına getirilen sınırlamanın temel haklara orantılı olduğunu temel özgürlükten faydalanmak isteyen tarafın ispat etmesi beklenecektir. Viking kararında sendikalarda olan ispat yükü, serbest dolaşım hakkının zarar gördüğünü ileri süren işverenin, toplu eylem hakkına bir sınırlama getirildiğini ancak bu sınırlamanın temel özgürlüklerden olan hizmetlerin serbest dolaşımından faydalanması adına orantılı olduğunu ispat etmesi beklenecektir. Böylece AİHS’ye katılım ile temel haklar ve temel özgürlükler arasındaki denge, temel hakları kararına esas alan bir mahkemenin denetimine de tabi olacaktır106.
Lizbon Antlaşmasının temel haklar konusunda getirmiş olduğu bu yeniliklerin yanı sıra Avrupa Birliği Antlaşması m. 2 ve 3/3 de yer verilen düzenlemelerle Birliğin artık sadece ekonomik birlik olmanın ötesinde ilerlediği ve temel hakların da bu yolda kilometre taşlarından biri olduğu açıktır. Nitekim her iki maddeden çıkan sonuç, Birliğin ekonomik pazarın ötesinde sosyal pazar olma yolunda ilerlediğini göstermektedir.
SONUÇ
Divan tarafından yaratılan öncelik ilkesi karşısında ulusal üst derece mahkemelerin tepkileri nedeniyle Divan gündemine alınan temel hak koruması, gündeme alındığı ilk günden itibaren tartışmalara neden olmuş ve halen olmaktadır. Divan temel haklar ve temel özgürlüklerin karşı karşıya geldiği durumlarda tutarlı bir yaklaşım ortaya koymaktan uzak olup, davadan davaya değişir bir tutum sergilemekte ve çoğunlukla bu iki önemli konu arasındaki ilişkiyi temel özgürlükler temeline dayalı orantılılık ve istisnalar üzerinden sonuçlandırmaya çalışmaktadır107. Divan’ın ilk yıllarda
öncelik ilkesinin üye devlet üst derece mahkemelerince kabulü amacıyla temel haklar konusunu gündemine aldığı ve öncelik ilkesinin kabulüyle Birlik hukukunun etkili şekilde uygulanmasını hedeflediği anlaşılmaktadır.
106 Dorssemont, s. 18.
107 Barnard, Catherine, “Social Dumping or Dumping Socialism?”, The Cambridge Law Journal, C. 67, S. 2, 2008, s. 262-264.
Her ne kadar bu tutum zaman içerisinde değişmiş gibi görünse de özellikle,
Viking ve Laval kararlarının ardından ortaya konulan tepkiler bu yaklaşımın
yetersiz olduğunu ve temel haklar ve temel özgürlükler arasında Divan tarafından adil bir denge oluşturulamadığını göstermektedir. Nitekim, söz konusu dengenin oluşturulması gereği 2010 yılında Prof. Monti tarafından Avrupa Birliği Komisyonu Başkanı Barosso’ya sunulmak üzere hazırlanan “Tek Pazar için Yeni Bir Strateji” başlıklı metinde de ele alınmış olup, bu konunun Divan’a veya ulusal mahkemelere bırakılamayacağı, siyasi anlamda bir uzlaşı sağlanması gerektiği belirtilmiştir108.
Lizbon Antlaşmasıyla değişik Avrupa Birliği Antlaşması m. 2 ve 3/3 den de anlaşıldığı üzere, temel haklar Birliğin üzerine kurulduğu değerlerden biri olarak kabul edilmiş ve iç pazarın yanısıra sosyal pazar da Birliğin amaçlarından biri olarak Birlik birincil hukuk düzenlemelerinden biri haline getirilmiştir.
Bunun yanı sıra Temel Haklar Şartının hukuki bağlayıcılık kazanması, temel haklara ilişkin düzenlemelerin de temel özgürlükler gibi Birlik birincil hukukunun bir parçası haline gelmesi, temel haklar ve temel özgürlükler dengesinde temel haklar lehine olumlu gelişmeler olarak değerlendirilebilse de Divan’ın halen geniş bir yorum yetkisine sahip olduğu gözden kaçırılma- malıdır109. Nitekim, temel özgürlüklere ilişkin düzenlemelerde herhangi bir
değişiklik yapılmamış, sosyal pazar ifadesine vurgu yapmak amacıyla kadük olan Avrupa için bir Anayasa Oluşturan Antlaşma’nın I. Bölümünün “Birli- ğin Amaçları” başlıklı 3. maddesinin 2. maddesinde yer verilen “serbest ve düzgün işleyen rekabet” ifadesine Antlaşma metninde yer verilmemiştir. Ancak, Antlaşmaya eklenen 27 no’lu protokolle aynı sonuca ulaşılmıştır. Bilindiği üzere Antlaşmaya ekli protokoller de hukuki bağlayıcılığı haizdir110.
108 Monti, Mario, “A New Strategy for the Single Market”, Report to the President of the European Commission José Manuel Barroso, <http://ec.europa.eu/internal_ market/strategy/index_en.htm#maincontentSec4>, (erişim tarihi, 06.03.2012). 109 Weatherill, Stephen, “Whose Internal Market? Companies’ or Workers’, Judges’
or Politicians’”, European Union Studies Association (EUSA) Review, C. 24, S. 1, 2011, s. 4.
Bu nedenle Lizbon Antlaşmasının öngörmüş olduğu değişikliklerden AİHS’ye katılımın temel haklar ve temel özgürlükler arasında oluşturulması gereken adil dengenin Divan tarafından yukarıda ele aldığımız olumlu değişikliklere rağmen gözönüne alınmaması halinde AİHM tarafından gerçekleştirileceği düşünülmektedir. Öte yandan, bugüne kadar AİHM ile olan ilişkilerinde her iki mahkemenin de çatışmadan kaçındığı ve ilişkilerini hoşgörü üzerine oluşturdukları bilinmekle birlikte, Divan’ın AİHM ile ters düşmemek adına temel haklar konusunda daha hassas davranacağı ve Lizbon Antlaşmasıyla değerler ve amaçlar üzerinde yapılan değişikliklerin de Divan tarafından değerlendirilmeye alınacağı düşünülmektedir111.
Sonuç olarak, Lizbon Antlaşmasıyla Birliğin temel haklara ilişkin öngördüğü değişiklikler önemli değişiklikler olarak kabul edilmekle birlikte, getirilen düzenlemeler Divan’ın yorum yetkisi üzerinde ciddi bir sınırlama öngörmemektedir. Ancak, Barnard’ın da belirttiği gibi Şart’ın hukuk bağla- yıcılığa sahip olmasıyla, Divan’ın temel özgürlüklere her durumda öncelik tanıyacağı fikri zayıflamıştır112. Nitekim, Divan’ın Kadı113 ve Küçükdeveci114
kararlarında temel hak konusunu ele alış biçimi ve Komisyon v. Almanya115
davasında hukuk sözcüsü Trstenjak tarafından dile getirilen rakip çıkarlar arasında gerçek bir denge oluşturulması düşüncesine Divan’ın da olumlu yaklaşması, temel haklar ve temel özgürlükler arasındaki dengenin oluşturulması adına umut vericidir116.
111 Syrpis, s. 235.
112 Barnard, Catherine, “The EU Charter of Fundamental Rights: Happy 10th Birthday’”, European Union Studies Association (EUSA) Review, C. 24, S. 1, 2011, s. 9.
113 C-402/05 P and C-415/05 P, Kadı and Al Barakaat International Foundation vs. Council and Commission, [2008], ECR I-6351.
114 C-555/07, Seda Kücükdeveci v. Swedex GmbH & Co. KG, [2010] ECR I-0000. 115 C 271/08 Commission v. Germany, [2010] ECR I 000; Hukuk Sözcüsünün görüşü
için bkz. <http://curia.europa.eu/juris/celex.jsf?celex=62008CC0271&lang1=en& type=NOT&ancre=> (erişim tarihi, 07.03.2012).
K a y n a k ç a
Alter, Karen, “The European Court’s Political Power”, West European
Politics, Cilt 19, 1996, s. 458-487.
Alter, Karen, Establishing the Supremacy of the EU Law, Oxford University Press, 2002.
Arnull, Anthony, “The European Court and Judicial Objectivity: A Reply To Prof. Hartley”, Law Quarterly Review, Cilt 112, 1996, s. 411-423. Avbelj, Matej, “European Court of Justice and the Question of Value
Choices, Fundamental Human Rights as an Exception to the Freedom of Movement of Goods”, Jean Monnet Working Paper, 06/04.
Barnard, Catherine, “The EU Charter of Fundamental Rights: Happy 10th
Birthday’”, European Union Studies Association (EUSA) Review, Cilt 24, Sayı 1, 2011, s. 9.
Barnard, Catherine, “Social Dumping or Dumping Socialism?”, The
Cambridge Law Journal, Cilt 67, Sayı 2, 2008, s. 262-264.
Barnard, Catherıne, The Substantive Law of the EU, The Four Freedoms, Oxford University Press 2007.
Bercusson, Brian, “The Lisbon Treaty and Social Europe”, ERA Forum, Cilt 10, 2009, s. 87-105.
Biondi, Andrea, “Free Trade, a Mountain Road and the Right to Protest: European Economic Freedoms and Fundamental Individual Rights”,
European Human Rights Law Review, Cilt 9, 2004, s.51-61.
Binder, Darcy, “The European Court of Justice and The Protection of Fundamental Rights in the European Community: New Developments and Future Possibilities in Expanding Fundamental Rights Review to Member State Action”, Jean Monnet Working Papers, No.95/04, 1995. Bilgin, A. Aslı, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı ve Lizbon Antlaşması”,
Birliği’nin Güncel Sorunları ve Gelişmeler, Seçkin Yayınevi, 2008, içinde, s. 317-348.
Colvin, Cathleen M., “Society for the Protection of Unborn Children (Ireland) Ltd. v. Grogan: Irish Abortion Law and the Free Movement of Services in the European Community”, Fordham International Law
Journal, C. 15, S. 2, 1991, s. 476-526.
Coppel, Jason, - O’neill, Aidan, “The European Court of Justice: Taking Rights Seriously?”, Common Market Law Review, Cilt 29, 1992, s. 669- 692.
Craig, Paul - De Burca, Grainne, EU Law:Text, Cases and Materials, Oxford University Press, Oxford, 2011.
Davies, Anne, “One Step Forward Two Steps Back? The Viking and Laval Cases in the ECJ”, Industrial Law Journal, Cilt 37, Sayı 2, 2008, s. 126- 148.
Dorssemont, Filip, “A Judicial Pathway to overcome Laval and Viking“,
OSE paper series, No. 5, September 2011, s. 1-20.
Drzemczewski, Andrew, “The Domestic Application of the European Human Rights Convention as European Community Law”, International
and Comparative Law Quarterly, Cilt 30, 1981, s. 118-140.
Dyevre, Arthur, “The German Federal Constitutional Court and Judicial Politics”, West European Politics, Cilt 34, Sayı 2, 2011, s. 346-361. Gündüz, Aslan, “Avrupa Birliği’nde İnsan Haklarının Yeri: Kurumsal
Düzenleme ve Bireylerin Hakları”, MÜ AT Enstitüsü Avrupa
Araştırmaları Dergisi, 1999, Cilt 7, Sayı 1-2, s. 93-108.
Haapea, Arto, Between Minimum and Maximum Standards Current State
and Future Challenges of the Protection of Fundamental Rights in the European Union, University of Helsinki, Faculty of Law 2004, Master’s
Hartley, Trevor, “The European Court, Judicial Objectivity and the Constitution of the European Union”, Law Quarterly Review, Cilt 112, 1996, s. 95-109.
Hartley, Trevor, The Foundations of European Community Law, Oxford University Press, 2010.
Herzog, Roman – Gerken, Lüder, “Stop The European Court of Justice”,
Frankfurter Allgemeine Zeitung, 08.09.2008.
Hjalte, Rasmussen, On Law and Policy in the European Court of Justice: A
Comparative Study in Judicial Policy Making, Martinus Nijhoff,
Dordrecht, 1986.
Hjalte, Rasmussen, “Between Self Restraint and Activism a Judicial Policy for the European Court”, European Law Review, Cilt 13, 1988, s. 28-39. Janc i, Davor, “Caveats from Karlsruhe and Berlin: Whither Democracy
After Lisbon?”, Columbia Law Journal of European Law, Cilt 16, 2010, s. 337-383.
Karakaş, Işıl, Avrupa Topluluğu Hukuk Düzeni ve Ulus Devlet Egemenliği, Der Yayınları, İstanbul, 1993.
Kombos, Costas, “Fundamental Rights and Fundamental Freedoms: A Symbiosis on the Basis of Subsidiarity”, European Public Law, Cilt 12, Sayı 3, 2006, s. 433-460.
Kruger, Hans Christian, “The European Union Charter and the European Convention on Human Rights: An Overview”, Peers, Steve – Ward, Angela (Eds.), The EU Charter of Fundamental Rights, Politics, Law
and Policy, Oxford, Hart Publishing, 2004, içinde, xvii-xxvii.
Lenaerts, Koen, Constitutional Law of the European Union, Sweet and Maxwell, 2005.
Lenaerts, Koen - Van Nuffel, Piet, European Union Law, Sweet and Maxwell, 3rd Edition, 2011.
Maduro, M. P., “Reforming the Market or the State? Article 30 and the European Constitution: Economic Freedom and Political Rights”,
European Law Journal, Cilt 3, Sayı 1, 1997, s. 55-82.
Manners, Ian, “Normative Power Europe: A Contradiction in Terms”,
Journal of Common Market Studies, Cilt 40, Sayı 2, s. 235-258.
Mathijsen, P. S. R. F., A Guide to European Union Law, Sweet and Maxwell, 10th Edition, 2010.
Mayer, Franz, “Rashomon In Karlsruhe, A Reflection On Democracy and Identity in the Europen Union: The German Constitutional Court’s Lisbon decisiona nd the changing landscape of European constitutionalism”, Jean Monnet Working Paper, 05/10, 2010, s. 1-40. Metin, Yüksel - Kaygısız, Ümmühan, “Avrupa Birliğinde Temel Hakların
Korunması ve Lizbon Antlaşmasının Getirdiği Yenilikler” Süleyman
Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2011,
s.125-158.
Monti, Mario, “A New Strategy for the Single Market”, Report to the President of the European Commission José Manuel Barroso, <http://ec.europa.eu/internal_market/strategy/index_en.htm#maincontent Sec4>, (erişim tarihi, 06.03.2012).
Morijn, John, “Balancing Fundamental Rights and Common Market Freedoms in Union Law: Schmidberger and Omega in the Light of the European Constitution”, European Law Journal, Cilt 12, Sayı 1, 2006 s. 15-40.
O’leary, Siofra, “Aspects of the Relationship Between Community Law and National Law”, Neuwahl, Nanette - Rosas, Allan (Eds.), The European
Union and Human Rights Martinus Nijhoff Publishers, Netherlands,
1995, içinde, s. 23-50.
Oddvar Eriksen, Erik - Fossum, John, “Bringing European Democracy Back In-Or How to Read the German Constitutional Court’s Lisbon Treaty Ruling?”, European Law Journal, Cilt 17, Sayı 2, 2011, s. 153- 171.
Perisin, Tamara, “Interaction of Fundamental (Human) Rights and Fundamental (Market) Freedoms in the EU”, Croatian Yearbook of
European Law and Policy, Cilt 2, 2006, s. 69-98.
Pernice, Ingolf, “The Treaty of Lisbon and Fundamental Rights”, Walter Hallstein-Institut für Europaisches Verfassungsrecht, WHI Paper No. 7, 2008.
Pollicino, Oreste, “Legal Reasoning of the Court of Justice in the Context of the Principle of Equality Between Judicial Activism and Self-restraint, Part One/Two”; German Law Journal, Cilt 5, 2004.
Reich, Norbert, “Free Movement v. Social Rights in an Enlarged Union: The