Lafzi Sanatlar

Bu güzelleştirici sanatlarda lafza dönük güzelleştirme olur. Bu sanatların kullanımı ile yazı zenginleşir. Bu sanatlar aracılığıyla, elfaz-ı mütekaribe (yakın lafızlar) ve elfaz-ı müteşabihe (benzer lafızlar) veya elfaz-ı müteakise (karşıt lafızlar) gibi lafız zenginliği üzerinde duracağız. Aynı cümlede kullanıldığında bazen musiki lafza ahenk katar ve manayı da zenginleştirerek lafzın açıklığını artırır. Bu güzelleştirici sanatlardan Kur’an-ı Kerim’de geçenlerden bazıları şunlardır:

146 _{İbn Cabir, el-Endelusi, el-Hulletu-s Sera fi Medhi Hayril Vera, s.45.} 147 _{el-Ba’uniyye, Aişe, el-Fethu’l Mubin fi Medhi’l-Emin, s.166.}

1- Cinas:148 _{İbn Kayyım (ö.751/1349) cinası iştikak olarak isimlendirmiştir.}149 İbn Mutez'a göre Cinas: ف اههبشت نأ اهل اهتسناجمو ،ملاكو رعش تيب يف ىرخأ سناجت ةملكلا ءيجت نأ" ي "فورحلا فيلآت bir kelimenin, başka bir beyit veya kelamda yer alan bir kelimenin cinsinden olmasıdır. Kelamının "cinsinden olmasından" kast harflerin terkibinde onunla örtüşmesi demektir.150 Cinasa örnek olarak Kur’an-ı Kerim’deki Neml suresi 27/44 ayette: عم تملسأو

نيملاعلا بر لله ناميلس“Artık Süleyman’la beraber âlemlerin rabbi olan Allah’a teslim oldum”

Burada cinas iki kelime arasındadır. (ناميلس– تملسأ) kelimeleri arasında mana olarak ihtilaf olsa da lafız bakımından bir yakınlaşma olduğunu görmekteyiz.

Aynı şekilde Rûm suresi 30/43 ayetinde de cinas vardır: ميقلا نيدلل كهجو مقأف “bütün

varlığınla o sağlam dine yönel.” Burada cinas مقأ ile مّيق arasındadır. Bu iki kelime arasında

mana yönüyle ihtilaf olsa da lafzi yönde bir tecanüs (benzeşme) ve yakınlaşma vardır. Reyhan ve ruh (حورلا و ناحيرلا) kelimeleri arasında da cinas oluşmuştur. Şöyle ki: Vakıa suresi 56/89 ayetinde: ميعن ةنجو ناحيرو حورف “Ona huzur, güzel nasip ve nimetlerle

dolu cennet vardır.” cinas bulunmaktadır. Zira lafızların harf terkibi aynı manaları ise

farklıdır.151

Cinasın iki türü vardır: Bunlardan biri cinas-ı tâm, diğeri ise tam olmayan yani eksik olan manasında cinas-ı gayri tâm’dır.

Cinas-ı Tâm: "اهبيترتو اهتائيهو اهدادعأو فورحلا عاونأ يف ناظفللا قفتي نأ وه" İki lafzın harflerinin türlerinde, harflerinin sayılarında, bunların yapılarında ve harf tertibinde ittifak edip manalarının ayrı ayrı olmasıdır. Örneğin Rûm suresi 30/55 ayette: مسقي ةعاسلا موقت مويو

ةعاس ريغ اوثبل ام نومرجملا “Günaha saplanmış olanlar kıyamet koptuğu gün (dünyada)

sadece çok kısa bir süre kaldıklarına yemin ederler.” Bu ayette "saat" kelimesinin her iki

kullanımında lafız yönüyle külli bir uyum söz konusudur. Kelime iki farklı anlamda kullanılmış olup bu anlamlardan biri kıyamet, diğeri ise zamandır.

Cinas-ı Gayri Tâm: يف اهرفاوت بجي يتلا ةعبرلأا روملأا نم دحاو يف ناظفللا هيف فلتخا ام وه" "اهبيترتو تانكسلاو تاكرحلا نم ةلصاحلا اهتئيهو اهدادعأو فورحلا عاونأ :يهو ماتلا سانجلا Cinas-ı tâmda yerine getirilmesi gereken dört kriterden (lafızların harf türünde, sayılarında, hareke ve sükunların yapılanmasında ve harf tertibinde ittifak etmesi) bir tanesinin iki lafız

148 _{Bkz. İbn Mutez, el-Bedi’, s.25; el-Kazvîni, el-Îdah, s.288; el-Askeri, es-Sına’ateyn, s.321; es-Sekkâki,} Miftahu’l-‘Ulum, s.429; İbn Ebi-l Isba’, Bedi’i-l Kur’an, s.27; İbn Ebi’l-Isba’, Tahriru’t-Tahbir, c.I, s.102,

el-Hamevi, Hizanetü’l-Edeb, c.I, s.54; el-Curcani, el-İşarat ve’t-Tenbihat, s.262; Sadruddin, Envaru-r Rebi’

fi Envai’l-Bedi’, c.I, s.97; İbn Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka, s.220-240. 149 _{Bkz. İbn Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka, s.220.}

150 _{İbn Mutez, el-Bedi’, s.25.}

151 _{İbn-i’l Esîr, Diyâuddin, el-Mislu’s-Sair, thk.Ahmed el-Hûfi ve Bedevi Tabani, Daru Nahda’tu’l-Mısır,}

arasında ihtilaflı olması yani uyuşmamasıyla oluşur. Harf türlerinin ihtilafı En’am suresi 6/26 ayet verilebilir: هنع نوأنيو هنع نوهني مهو “Onlar hem insanları peygamberden

uzaklaştırmaya çalışırlar hem de kendileri ondan uzak dururlar.” Burada meydana gelen

fark ve ihtilaf şu iki kelimenin (نوأني-نوهني uzaklaştırırlar-uzak dururlar) “h” ve “hemze” harflerinde vücut bulur.

Harflerin sayılarındaki ihtilafa Kıyamet suresinin 75/29. ayeti örnek olarak verilebilir: قاسملا ذئموي كبر ىلإ قاسلاب قاسلا تفتلاو “Ve bacaklar birbirlerine dolaştığında; işte

o gün sevk edilen yer sadece rabbinin huzurudur.” Buradaki cinas gayri tam ( و قاسلا( قاسملا (bacak ve gidişat, yön) kelimeleri arasında vuku bulmuş. Ancak ikinci kelimedeki

mim harfinin fazlalığından ötürü cinası nakıstır yani eksiktir.

Harflerin yapısındaki hareke ve sükûn farkından ötürü meydana gelen ihtilafa ilişkin Saffât suresi 37/72-73 ayetleri örnek olarak zikredilebilir: رظناف نيرِذنم مهيف انلسرأ دقلو

نيرَذنملا ةبقاع ناك فيك. “Oysa içlerinden uyarıcı elçiler de göndermiştik. Bak şimdi, Allah’ın

samimi kulları dışında, uyarılanların âkıbeti ne oldu!” Burada harekelerin farklılığından

ötürü (نيرَذنملا-نيرِذنم) (uyaranlar ve uyarılanlar) kelimeleri arasında cinas-ı nakis meydana

gelmiştir. Buradaki hareke farklılığı zel harfinin fethi ve kesridir.

Harflerin tertibindeki ihtilafa örnek ise Enbiya suresi 21/33 ayet örnek verilebilir:

كلف يف لك “Her biri bir yörüngede” Burada kullanılan cinas kalbî cinas, (كلفيف لك) “her biri ve yörüngede“ kelimeleri arasında olup كلف kelimesi sonundan başlayarak tersine okunduğunda sağdan başlayan aynı söze ulaşılmaktadır.

2- Reddu’l-E’caz Ala’s Sadr:152 _{Müteahhir âlimler bu sanata tasdîr demişler,} Reddu’l-e’caz ala’s-sadr, لصحت ،اردان ةيونعم وأ ابلاغ ةيظفل ةطبار هزجعو هردص نيب ملاك نع ةرابع وهو" "ملاكلا يمسق نيب محلاتلاو ةمءلاملا اهب başıyla sonu arasında genellikle lafzi, nadiren de manevi bir bağ bulunan kelamdır. Bu bağlantı ile kelamın her iki tarafı arasında münasebet ve uyum meydana gelir.153 Bu sanat söz ile oynama sanatlarından biridir. Örneklerine bakacak olursak, En’am suresi 6/136. ayette: ىلإ لصي وهف لله ناك امو الله ىلإ لصي لاف مهئاكرشل ناك امف

مهئاكرش. “Ortakları için ayrılan Allah’a ulaşmıyor, fakat Allah için ayrılan ortaklarına

ulaşıyor!” Ortakları anlamındaki مهئاكرش kelimesi başlangıçta kullanılmış, daha sonra ise

152 _{Bkz. el-Askeri, es-Sına’ateyn, s.385; el-Kazvîni, el-Îdah, s.294; İbn Ebi-l Isba’, Bedî’-l Kur’an, s.36; el-}

Hamevi, Hizanetü’l-Edeb, c.I, s.255; İbn Ebi’l-Isba’, Tahriru’t-Tahbir, c.I, s.116; el-Curcani, el-İşarat ve’t-

Tenbihat, s.268; Sadruddin, Envaru-r Rebi’ fi Envai’l-Bedî’, c.III, s.94; Husnü’t-Tevessul, s.75; es-Suyûti, Şerhu ‘Ukudi’l-Cumân, s.339; Zuhru’r-Rebi’ fi Envai’l-Bedî’, s.90; İbnu-l Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka,

s.239.

ayetin sonunda kullanılmaya rücu edilmiştir.154 _{İbn Mutez (ö.296/882) Reddu’l E’caz Ala’s} Sadr’ı üç kısma ayırmıştır.155

a) İlk yarıdaki son kelimenin, son söze karşılık gelmesidir. İbn Ebi’l-Isba’ bu türü kafiyenin tasdîri156

olarak niteler. Zuhru’r-Rebi’ kitabının yazarı Nasıriddin Muhammed bin Karkmas’ın (ö. 882/1478) şu sözü bu kısma örnek olarak verilebilir:

157_{ىليلو ًادنه ملاسلا ينع ِرأقاَو ىليل ّيح نم فأيَخلاب ًابرُع ِّيح} “Leyla’nın mahallesinden, yüksek bir yerden Arapları selamla

Benden Hind’e ve Leyla’ya selam götür”

Görüldüğü üzere, burada ilk beytin son kelimesi, ikinci mısra’ın da son sözü olan Leyla’dır.

b) İlk mısraın son sözü, ikinci mısraın ilk kelimesi olarak gelir. tasdîru’t- tarafeyn olarak da adlandırılır. İbn Karkmas’ın şu sözünde olduğu gibi:158

يرهس ينفجب ىدوأ ىوهلا يف ىوهلا يف ينف َجِب ىدوأ يرهس

“Aşk için geceyi uykusuz geçirişim göz kapaklarımı ortadan kaldırdı Göz kapaklarımın ortadan kalkması aşk için geceyi uykusuz geçirişimdendir”

Buradaki şahit ise; beytin son sözü olan يرهس kelimesinin, aynı zamanda ilk beytin ilk kelimesi olmasıdır.

c) Cümle içinde gelen bir kelimeye karşılık gelen son kelimedir. tasdîru’l- huşuv olarak da adlandırılır. İsrâ suresi 17/21 ayeti ربكأ ةرخلآلو ضعب ىلع مهضعب انلّضف فيك رظنا

ًلايضفت ربكأ و تاجرد “Baksana, biz insanların kimini kiminden nasıl farklı kılmışızdır. Elbette

âhiretteki dereceler ve farklılıklar daha büyük olacaktır.” bu kısma örnektir. Zira ayetin

son kelimesi olan ve üstünlük anlamına gelen لايضفت, üstün kıldık anlamına gelen انلضف kelimesiyle uyumluluk arz etmektedir. Aynı şekilde, En’am suresi 6/10 ayette ئزهتسا دقلو

اوناك ام مهنم اورخس نيذلاب قاحف كلبق نم لسرب هب

نوئزهتسي “Senden önceki peygamberlerle de alay

edilmiş, sonunda onlarla alay edenleri, alaya aldıkları şey (azap) kuşatıvermişti” Buradaki

şahid de önceki ayetteki gibidir. Ayetin sonundaki alay ettikleri şey manasına gelen

نوئزهتسي kelimesi, alay edilmiş manasındaki ئزهتسا kelimesine uygunluk arz etmektedir.

154 _{Bkz. İbnu’l-Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka, s.239.} 155 _{Bkz. İbn Mutez, el-Bedî’, s.47-48.}

156 _{Bkz. İbn Ebi’l Isba’, Tahriru’t-Tahbir, c.I, s.117.}

157 _{Muhammed b. Kerkmas, Nasıriddin, Zuhru’r-Rebi’ fi Şevahid el-Bedi’, thk. Muhdi Es‘ad ‘Arrar, Dâru’l-}

Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2007, s.91. El-Khayf kelimesinin manası: yan, taraf, nahiye. Başka bir anlamı daha vardır, bu dağın sırından aşağıya iner ve su seviyesinden yükselir anlamındadır. Beytin şerhi ise Leyla nahiyesinin Arap sakinlerinin özlemidir. Leyla Kabe’nin de ismi olabilir. Bir kız ismi de olabilir. Ey Leyla nahiyesinin yakınında oturan kişi! Hind ve Leyla’ya benden selam götür.

3. Seci:159 _{"دحاو فرح ىلع رثنلا نم نيتلصافلا ؤطاوت" Seci; nesirde, iki fasılanın bir harfte} ittifak etmesidir.160 Dört kısma ayrılır.161

1) Mutarraf Seci: "يورلا فرح يف قافتلاا عم نزولا يف ناعوجسملا فلتخي نأ وهو" Seciyi

teşkil eden kelimeler arasında revî (son harf) bakımından birlik, vezin açısından farklılık olmasıdır. Nûh suresi 71/13 ayetindeki örnekte olduğu gibi: مكقلخ دقو اراقو لله نوجرت لا مكل ام

اراوطأ . “Neden siz Allah için vakar ummazsınız. Oysa O, sizi aşama aşama yaratmıştır” اراقو(

-

)اراوطأ lafızlarının vezinleri farklı olsa da re harfi (ر) her ikisinin de son harfi olduğu

için mutarraf seci oluşmuştur.

2) Murassa’ Seci: "ةيفاقلاو نزولا يف ةيواستم نيتنيرقلا ظافلأ نوكت نأ وهو" İki cümle veya

mısrada yer alan lafızların, lafız, vezin ve revî açısından hepsinin birbirlerine denk olması halidir. Gâşiye suresi 88/25-26 ayetlerinde مهباسح انيلع انإ مث مهبايإ انيلإ نإ “Kuşkusuz onların

dönüşü ancak bizedir. Daha sonra onları sorgulamak da ancak bize aittir.”sırasıyla

dönüşleri ve sorgulamaları anlamındaki مهباسح-مهبايأ kelimeleri kafiye ve vezin açısıdan birbirlerine denktir.

3) Mütevazi Seci’: "يورلاو نزولا يف اهتريظن عم ةرقف لك نم ةريخلأا ةظفللا قفتت نأ وهو"

Cümlelerin son kelimesi olan fasılaların vezin ve revî yönünden aynı olmasıdır. Yine Gâşiye suresi 88/13-14 ayetlerinde ةعوضوم باوكأ و ةعوفرم ررس اهيف “Orada (cennette),

yükseltilmiş tahtlar, konulmuş kadehler, vardır.” kafiye ve revîleri aynı olan ةعوفرم ile

ةعوضوم lafızları arasında mütevazı seci mevcuttur.

4) Muşattar Seci’: ،رخلآا فصنلا يتيفاقل ناترياغم ناتيفاق تيبلا نم فصن لكل نوكي نأ وهو" "مظنلاب صاخ عونلا اذهو Bu tür seci nazımlara hastır. Beyti oluşturan mısralardan her birinin diğerine muhalif bir kafiyeye sahip olmasıdır. Zahru’r-Rebi’ isimli eserin şu bölümünde bu sanata yer verilmiştir:

ـبثو يداؤـــفب ِهــــِظ أحَلِل اقن ُمير كارتلْا ينب نم اذّبح اي ِدسلْا ُةــ

162 _{ِدَيَغ يف يبظلاو ٍدَيَم يف نصغلاك ٍرَفَخ يف لاز ام ٍرمق نم هيدفأ}

“Ne güzeldir bu ceylana benzeyen asil Türk Onun göz ucuyla bakması aslanın yerinden sıçraması gibidir

159 _{Bkz. el-Îdah ile ilgili araştırma, s.296; İbn Ebi-l Isba’, Bedi’i-l Kur’an, s.108; İbn Ebi’l-Isba’, Tahriru’t-} Tahbir, c.II, s.300; el-Hamevi, Hizanetü’l-Edeb, c.II, s.411; es-Suyûti, Şerhu ‘Ukudi’l-Cumân, s.343; Zuhru’r-Rebi’ fi Envai’l-Bedi’, s.102; Husnü’t-Tevessul, s.71; İbnu-l Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka,

s.226.

160 _{es-Suyûti, Celaleddin, Şerhu ‘Ukudi’l-Cumân, s.343.}

161 _{Bkz. el-Curcani, Muhammed b. Ali, el-İşarat ve’t-Tenbihat, s.271; el-Hamevi, Hizanetü’l-Edeb, c.II,}

s.412.

162 _{Muhammed b. Kerkmas, Nasıriddin, Zuhru’r-Rebi’ fi Şevahid el-Bedi’, s.103-104. El-Hafr: F harfinin}

üstün okunmasıyla haya anlamına gelmektedir. El-Meyd: Hareket demektir. Aslında Y harfi sükunludur ancak şiirdeki zaruret gereği harekelenmiştir. Ğayed: İncelik ve harekette naziklik demektir.

Ben kendimi ona feda edeyim, o haya konusunda ay gibidir Yavaşça salınan dallar gibi ve nazik bir ceylan gibi gözlerden gizlenir”

Burada muşattar seci’ beytin ilk mısrasındaki رفخ -رمق kelimelerinde meydana gelmiştir. İkinci mısrada ise muşattar seci’, دأيخ-دأيم kelimelerinde olup, birinci mısra ile ve revi harfi (ر) ile kafiyelidir. İkinci ise revi harfi olan (لادلا) ile kafiyelidir.

4. Lüzûm Ma La Yelzem:163 _{ام ةلصافلا نم هانعم يف امو يورلا فورح لبق ءيجي نأ وهو"} سيل

"عجسلا بهذم يف مزلاب Mezheb-i seci'de lüzumu olmayan bir şeyin, revi harflerinden ve o fasıla cihetinden o manadaki bir şeyden önce zikredilmesidir..164 _{A’râf suresi 7/201-202} ayetlerinde, نورصقي لا مث _{ّيغلا يف مهنودمي مهناوخإو نورصبم مه اذإف “O’nu düşünüp hemen}

gerçeği görürler. Şeytan dostları (müşrikler) onları azgınlığa sürükler. Sonra ellerinden geleni artlarına koymazlar.”(نورصقي-نورصبم) kelimelerindeki revî harfi olan ن’dan önce

gelen و harfinin varlığı bu kabildendir. Zira bu harf, secinin mantığına göre lazım olmayan bir şeydir. Yine bu bağlamda Dûha suresi 93/9-10 ayetteki örneğe bakacak olursak, امأف

رهنت لاف لئاسلا امأو رهقت لاف ميتيلا. “O halde sakın yetimi ezme! El açıp isteyeni de sakın boş

çevirme!”, (رهنت-رهقت) kelimelerindeki ه harfi lüzûm ma la yelzem’dir. Secinin gerekliliği,

h harfine ihtiyaç duyulmadan sadece revî harfi olan ر harfiyle tamamlanmasıdır. Örnekte olduğu gibi seciye göre (رهنت -رهقت)’ın cinaslı iki kelime olduğunu söyleyebiliriz. Fakat h

harfi ile gelen revîden önce lüzum hissedersek buna lüzûm ma la Yelzem denilmektedir. Böylece bu tür bir durum, tadyîk (daraltma), teşdîd (vurgu) ve i’nat (zorlama) olarak adlandırılır.165

İşte bunlar; Kur’an-ı Kerim’de de kökenleri yer alması hasebiyle zikredilmesi gerekli olan lafzi ve manevi güzelleştirici nitelikteki eşsiz sanatlardır. Bu araştırmanın asıl bölümü olan İktibas mevzusunu detaylıca ele almadan önce, Kur'an-ı Kerim ile yapılan iktibas konusunun bedî güzelleştiricilerle yakından bağlantılı olması sebebiyle Kur’an’da geçen bu eşsiz sanatlardan bazılarını burada zikrettik. Şimdi ise aslî konumuzu farklı boyutlarıyla ele alacağız.

163 _{Bkz. el-İdah ile ilgili araştırma, s.300; es-Suyûti, Şerhu ‘Ukudi’l-Cumân, s.351; Zuhru’r-Rebi’ fi Şevahid} el-Bedî’, s.106; İbn Kayyım, el-Fevaidu’l-Muşavvaka, s.234.

164 _{el-Kazvîni, el-Îdah, s.300.}

BÖLÜM II