KURULAN İLK BANKALAR VE BANKACILIK

İngiltere, Osmanlı Devleti’ne İstanbul’da bir banka kurulması için birçok öneri de bulunmuştur. 1836 yılında İngiltere Hükümeti adına David Urquhart, 1838 yılında ise Bursa Başkonsolosu Sandison, Bab-ı Ali’ye banka projeleri getirmişlerdir.

Bankanın kurulmasına gerekçe olarak ise ithalat ve ihracat işlemlerinin daha düzenli bir yapıya kavuşması ve dış ticarette kurdan kaynaklı problemlerin ortadan kaldırılması gösterilmiştir. Fakat Osmanlı Hükümeti, bu önerileri dikkate almamıştır.⁹

Osmanlı Devleti’nde modern bankacılık, 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı’ndan sonra başlamıştır. Ferman, Osmanlı toplumuna can, mal ve namus güvenliği sağlamasının yanı sıra yeni vergi düzenlemeleri getirmiştir. Liberal ekonominin temelleri Tanzimat Fermanı ve İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması ile atılmıştır.¹⁰

Balta Limanı Antlaşmasıyla İngilizlerin diledikleri miktarda hammadde satın almalarına izin verilmiş, tekel sistemi (Yed-i Vahid) kaldırılmış ve yurtiçi ticarete İngilizlerin de katılmalarına izin verilmiştir.¹¹ Bu dönemde başta İngiltere olmak üzere Batı ile artan iktisadi ilişkiler ve ticari faaliyetler, Osmanlı Devleti’ni ekonomik alanda daha fazla düzenlemeler yapmaya mecbur bırakmıştır. Çağdaş bir para sisteminin oluşturulması ve kredi kurumlarının kurulması kaçınılmaz bir hale gelmiştir.¹²

6 Murat Çizakça, ‘‘İktisat Tarihi Açısından Vakıflar’’, Vakıflar Dergisi, S:80.Yıl Özel Sayısı Ankara, 2019, s.75.

7 Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın…, s.88-89.

8 Akdağ, Türkiye’nin İktisadi…, s.256.

9 Erol Ortabağ, Osmanlı Devleti’nde Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, İstanbul, 2018, s.17-18.

10 Tevfik Çavdar, Küresel Kapitalizmin Girdabında Türkiye, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006, s.14.

11 Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul, 2008, s.85-86.

12 Haydar Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, İstanbul, 1997, s.25; Toprak, ‘‘Osmanlı Devleti’nde Para…’’, s.760.

7 Osmanlı Devleti’nde kurulan ilk banka, İzmir (Smyrna) Bankası’dır. Banka 1842 yılında yabancı tüccarlar tarafından İsveç Konsolosunun himayesi altında kurulmuştur.¹³ Fakat Osmanlı Devleti’nin izni olmadan kurulduğu için aynı yıl içerisinde kapatılmıştır.¹⁴

Osmanlı Devleti’nin ilk resmi bankası olan Dersaadet Bankası¹⁵, 1847 yılında hükümetin himayesi altında Alleon ve Baltazzi adlı bankerler tarafından kurulmuştur.¹⁶ Banka, yapacağı kredi verme ve mevduat kabul etme gibi hizmetlerinin yanında kambiyo işlemlerinde istikrarı sağlamakla görevlendirilmiştir. Banka, 1851 yılına kadar sterlin-kuruş paritesini sabit tutmuştur. Fakat Osmanlı Hükümeti’nin, Dersaadet Bankası’ndan aldığı 130 milyon¹⁷ kuruşluk kredinin vadelerini düzenli olarak ödememesi ve Avrupa’da yaşanan 1848 İhtilalleri bankayı ekonomik açıdan olumsuz etkilemiştir.¹⁸ Banka, 1852 yılında kapanmıştır.¹⁹

Osmanlı Devleti, 19. yüzyılda Avrupa’yla daha yakın ekonomik ilişkiler içine girilmesi ve dış ticaret hacminin genişlemesi sonucunda yeni bir bankaya ihtiyaç duymuştur.²⁰ Bu konuda İngilizler daha önceden olduğu gibi yine Osmanlı Devleti’ne bir banka projesi getirmişlerdir. Osmanlı Hükümeti’nin de projeyi kabul etmesiyle birlikte 24 Mayıs 1856 tarihinde İngiltere Kraliçesi’nin emirnamesiyle merkezi Londra olmak üzere 500 bin sterlin sermayeli Bank-ı Osmani kurulmuştur.²¹ Bankaya hükümet tarafından ülke sınırları dahilinde her yerde şube açma yetkisi tanınmıştır.²² 1863 yılında Bank-ı Osmani’ye Credit Mobilier, Comptori d’Escompte de Paris gibi Fransız sermayeleri de katılmıştır.²³ Aynı yıl bankanın hukuki yapısında önemli düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Banknot basma yetkisi sadece bu bankaya tanınmış

13 Zafer Toprak, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003, s.51.

14 Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın…, s.229.

15 Banka, Banque de Constantinople ve İstanbul Bankası isimleri ile de bilinmektedir; Arslan Yüzgün, ‘‘Ziraat Bankası’’, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C: III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.771.

16 Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e…, s.123; Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.141.

17 Tarlan, Tarihte Bankacılık, s.62.

18 Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.141.

19 Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e…, s.36.

20 Parasız, Para Banka…, s.34; Jacques Thobie, ‘‘Osmanlı Bankası’’, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C: III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.775.

21 Tuncay Artun, Türkiye’de Bankacılık, Tekin Yayınevi, Ankara, 1983, s.23; Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e…, s.39.

22 Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.142; Tarlan, Tarihte Bankacılık, s.63.

23 Artun, Türkiye’de Bankacılık, s.26.

8 ve kurum bir devlet bankası niteliğini kazanmıştır.²⁴ İsmi de Bank-ı Osmani-i Şahane olarak değiştirilmiştir.²⁵ Dış borçların anapara ve faizlerini ödeme yetkisi yalnızca bu bankaya verilmiştir.²⁶ İngilizlerin bankadan sermayelerini çekmeleri üzerine Fransızların bankadaki payı %80’nin üzerine çıkmıştır. Banka, hükümetin yaptığı borçlanmalarda da öncü rol oynamış ve hükümete yüksek faizli krediler vererek daha fazla borçlanmasını sağlamıştır.²⁷

Osmanlı Devleti, giderek borç batağına saplanması nedeniyle borçlarını ödeyemez bir hale gelmiştir. Hükümet, 1881 yılında bu borçları ödeyemeyeceğini Muharrem Kararnamesi ile duyurmuştur.²⁸ Osmanlı Devleti’nden borçların ana para ve faizlerini düzenli olarak tahsil edebilmek amacıyla alacaklı devletlerin temsilcileri tarafından Duyun-u Umumiye İdaresi kurulmuştur.²⁹ Fransız emperyalizminin çıkarları doğrultusunda hareket eden Bank-ı Osmani-i Şahane, gerçek bir devlet bankası işlevini üstlenememiş ve Duyun-u Umumiye İdaresi ile koordineli olarak çalışmıştır.³⁰ Banka, Osmanlı Devleti’nin maliyesi üzerinde etkisini o kadar arttırmıştır ki, I. Dünya Savaşı öncesinde³¹ Tütün Rejisi, Toprak Kredisi, Ergani Bakır Madenleri, İstanbul Elektrik ve Tramvay Konsorsiyumu, Şam-Hama demiryolu hattı, İzmir-Kasaba demiryolu hattı, Bağdat Demiryolu, Karadeniz Demiryolu, Ereğli Madenleri, İstanbul Limanı ile Beyrut Limanı gibi kurum ve işletmelerde pay sahibi olmuştur.³²

24 Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın…, s.230.

25 Osmanlı Bankası’nın imtiyaznamesinde ‘devlet-i aliyye-i memalik-i şahanede bir devlet bankası ihdas etmek imtiyazını müessisin-i mumaileyhime ita eder’ yazılmış ve bu bankanın Osmanlı padişahının himayesi altında kurulduğu belirtilmiştir; Toprak, ‘‘Osmanlı Devleti’nde Para…’’, s.763; Parasız, Para Banka…, s.103; Şevket Pamuk, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020, s.117.

26 Toprak, ‘‘Osmanlı Devleti’nde Para…’’, s.763.

27 Paris Encümeninin 1923 tarihli bir raporunda Osmanlı Bankası’nın o güne değin karlarının en büyük bölümünü, devlet borçlanmalarına yaptığı katılımlardan elde ettiği belirtilmiştir; Thobie,

‘‘Osmanlı Bankası’’, s.775-777.

28 Şevket Pamuk, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017, s.23.

29Jacques Thobie, ‘‘Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye’’, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C: III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.726; İlhan Tekeli, Selim İlkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü, Ankara, 1997, s.95.

30 Yüzgün, ‘‘Ziraat Bankası’’, s.771; Toprak, İttihat-Terakki…, s.57.

31 I. Dünya Savaşı öncesinde bankanın Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde 80’i aşkın şubesi bulunmaktadır. Osmanlı Bankasının yanısıra, İstanbul’da Credit Liyonnais, Deutsche Bank, Deutsche Orient Bank, Wiener Bank Verein, Banque de Salonique, Banco di Roma gibi Avrupa Bankalarının şubeleri de bulunmaktadır; Thobie, ‘‘Osmanlı Bankası’’, s.779; Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.151-157; Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e…, s.183-188.

32 Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.144-145; Thobie, ‘‘Osmanlı Bankası’’, s.780.

9 Osmanlı Devleti’nde yabancıların girişimleri ile açılan bankalar daha çok ticari alanda hizmet verdiklerinden dolayı tarımda finansman sorunu ile ilgilenmemişlerdir.

Finansman sorununa bir de tımar sisteminin bozulması eklenince reayanın ekonomik durumu daha da kötüleşmiştir. Bu olumsuz gelişmelere Mithat Paşa kayıtsız kalamamış ve tarım kesiminin sorunlarını çözmek amacıyla 1864 yılında Niş Vilayeti’nde Memleket Sandıkları’nın temelini atmıştır.³³ Daha sonra bu sandıklar Silistre ve Vidin ’de de kurulmuştur. Sandıkların sermayesi, çiftçilerin devlete ait bir tarlanın imece yöntemi ile ekilip biçilmesi ve elde edilen ürünün satılmasıyla oluşturulmuştur. Bu sandıklardan sadece çiftçilere rehin veya kefil karşılığında kredi açılmıştır.³⁴

Sandıkların faaliyetlerinden olumlu sonuçlar alınması üzerine 1867 yılında ülke genelinde bu sandıkların teşkil edilmesini öngören Memleket Sandıkları Nizamnamesi yürürlüğe girmiştir.³⁵ 1883 yılında ise sandıklar üzerinde daha etkin bir denetim kurulması için yeni bir düzenleme yapılmıştır. İmece usulü bırakılmış ve sandıkların ismi ‘Menafi Sandıkları’ olarak değiştirilmiştir.³⁶ Sandıkların sermayelerini daha verimli bir şekilde kullandırmak için tüm sandıklar ve sermayeleri, 15 Ağustos 1888 tarihinde kurulan Ziraat Bankası’na devredilmiştir.³⁷ Bankanın yönetim merkezi olarak da İstanbul seçilmiş, Ticaret ve Ziraat Nezareti’nin denetiminde çalışacağı açıklanmıştır.³⁸ Banka, kurulduğu tarihten itibaren çiftçi kesimine tarımsal krediler sağlama³⁹, mevduat kabul etme ve vadeli mevduatlara %4 oranında faiz verme gibi hizmetlerde bulunmuştur. Ayrıca Ziraat Bankası, bu fonksiyonlarının yanısıra ülkenin bulaşıcı hastalıklarla mücadelesinde de önemli rol

33 Artun, Türkiye’de Bankacılık, s.31.

34 Tekeli, İlkin, Para ve Kredi Sisteminin…, s.61; Tarlan, Tarihte Bankacılık, s.72.

35 Mithat Paşa, 1868 yılına gelindiğinde İstanbul Emniyet Sandığını da kurmuştur. Fakat bu kuruluş 1907 yılında sermaye yetersizliği nedeniyle Ziraat Bankasına devredilmiştir; Parasız, Para Banka…, s.103; Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.164-165.

36 Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın…, s.241; Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e…, s.131; Artun, Türkiye’de Bankacılık, s.32.

37Devir işlemleri sırasında sandıkların ülke genelindeki şube sayısının 250 olduğu saptanmıştır.

Edirne Vilayetinde 20, Ankara Vilayetinde 23 sandık olduğu bilinmektedir; Yüzgün, ‘‘Ziraat Bankası’’, s.771-772; Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, s.159-161.

38 Tarlan, Tarihte Bankacılık, s.73.

39 Banka için en önemli amaç çiftçinin tarımsal kredi gereksinimine yanıt vermek olmuştur; Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın…, s.241; Donald Quataert, ‘‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Tarımsal Gelişme’’, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C:VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.1562.

10 oynamıştır. Bu hastalıklardan birisi olan sıtmanın önlenmesi için banka aracılığıyla halka ücretsiz kinin dağıtılmıştır.⁴⁰