Kamu yatırım programları (PIP), yardım kuruluşlarının yatırım ve teknik yardım projelerini kapsamaktadır. Bütçe ile pekiştirilmemiştir. 2000 ile 2004 yılları arasında yardım kuruluşlarının harcamaları % 75 oranında azalmıştır ki bu 2000 yılında yardım kuruluşlarının harcamaları 600 milyonЄ iken 2004 yılında 150 milyon Є’ya düşmüştür. Tablo 2.1. Kamu yatırım programlarının (PIP) azalmasının, toplam kamu sektöründeki önemini göstermektedir ki harcamalar1999 yılında yaklaşık %72 iken 2004 yılında bu oran tahminen %20’ye düşmüştür. Maalesef 2004 yılında yardım kuruluşlarının Kamu Yatırım Programlarına yaptıkları yatırım miktarlarının güvenilir tahmin rakamları bulunmamaktadır. Banka tahminlerine göre harcamalardaki meblağların genel düşüşü ve yardım kuruluşlarından elde edilen bilgilere göre harcamalar 2004 yılında 180 milyon Є civarındadır ve bu meblağın sadece 7.62 milyon Є’su Kamu Yatırım Programlarına harcanmıştır. 106
Tablo 15. Kosova’daki Kamu Giderleri 200–2004 (milyon Є) 2000 2001 2002 2003 2004 Şimdiki giderler 234.89 282.70 367.16 460.89 578.07 Ücretler ve maaşlar 92.26 117.00 131.39 145.70 184.23 Menkuller ve hizmetler 73.55 103.74 148.22 185.84 203.66 Durgunluklar ve transferler 68.05 61.60 87.55 127.00 186.24 Rezervler 1.02 0.36 2.36 3.94 Sermaye giderleri (PIP dahil) 607.38 599.84 460.66 371.18 378.70 Kamu Yatırım Programları (PIP) 607.38 593.20 398.62 273.40 186.93 Toplam Kamu Harcamaları 842.27 882.55 827.82 832.07 956.77 0.00 6.64 62.05 97.78 191.77 Toplamın yüzdesi (%) 2000 2001 2002 2003 2004 Şimdiki giderler 27.89 32.03 44.35 55.39 60.42 Ücretler ve maaşlar 10.95 13.26 15.87 17.51 19.26 Menkuller ve hizmetler 8.73 11.75 17.90 22.33 21.29 Durgunluklar ve transferler 8.08 6.98 10.58 15.26 19.47 Rezervler 0.12 0.04 0.00 0.27 0.41 Sermaye giderleri (PIP dâhil) 72.11 67.97 55.65 44.61 39.58 Kamu Yatırım Programları (PIP) 72.11 67.21 48.15 32.86 19.54 Toplam Kamu Harcamaları 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
Kaynak: MEF
Şekil 9. Kamu Yatırım Projesi olarak imzalanmış ve harcanan miktarları özetlemektedir. 1999–2004 yılları arasında toplam 2.57 milyar Є söz verilmiş, 2.36
milyar Є kontratlaşmış ve 2.06 milyar Є harcanmış. Fonların çoğunluğu evlerin rehabilitasyonu ve yeniden yapılanması, altyapı ve özellikle elektrik gibi üzere kamu hizmet kurumlarının iyileştirilmesi için kullanılmıştır. Acil yeniden yapılanma aşaması tamamlandıktan sonra yardım kuruluşları desteklerinin yapısı değişmiştir. Yardım kuruluşu bağışlarında bir azalma mevcuttur ve çoğu sorumluluklar Kosova bütçesi tarafından finanse edilmek amacıyla yerel yetkililere devredilmiştir.
Şekil9. Kamu Yatırım Projelerin Harcamaları
Söz Verilen Miktar Aktarılan Miktar Harcana Miktar
Geçen son iki yılda kamu hizmet kurumlarına yapılan harcamalar önemlidir ama yine de azalma görülmüştür. Yeniden yapılanma ve evlerin onarımı için fonlar azalmış ama gelişmiş Kosova kurumlarının oluşturulması için teknik yardım için fonlar artırılmıştır. Kosova Standartlarında yerel kurumların güçlendirilmesinin sürekliliği için bunların güçlü bir şekilde vurgulanması gerekiyorsa da unutmamamız gerekir ki Kosova’nın altyapısı yıllarca ihmaller ve savaştan dolayı çok zarar görmüştür. Günde 24 saat enerji sağlayamayan enerji sektöründe işler tamamlanmış değildir. Ayrıca bir diğer önemli nokta da Kamu Yatırım Programı harcamalarının çoğu sermaye yatırımı değil de teknik yardımlardır. Hatta teknik yardımlar uzun- dönem danışmanlığı finanse etmektedir. Bu danışmanlar orta-dönemde yerel kapasiteyi inşa etmeli ve yerel çalışanlara vermelidirler. 107
Tablo 16. 1999 yılından beri uluslar arası yardım kuruluşlarının Kosova’da yaptıkları harcamaları göstermektedir. Avrupa Birliği Kamu Yatırım Programına 2003 yılında yaptığı 130 milyon Є’luk harcamayla en büyük destekçidir. Aynı yıl
içerisinde Avrupa Birliği dışındakiler Örneğin ABD bunun yarısını (60 milyon Є ) harcadılar. Yardım kuruluşları sektörünün daralması bağlamında, yetkililer yardım kuruluşlarından gelen yardımları öncelik yatırımlar politikası bakımından koordine etmeleri gerekir.108
Tablo 16. Yardım Kuruluşlarının Destekleri, 1999–2003
(Milyon Є ) 2000 2001 2002 2003 2004 Ülkeler Avrupalı ülkeleri/1 53.184 204.944 126.703 74.645 61.721 ABD 9.386 45.653 71.758 67.453 60.352 Japonya 70.441 29.534 21.846 15.806 2.608 Diğerleri 3.553 85.241 35.737 34.090 11.124 Ülke Birlikleri AB 25.564 162.174 271.817 157.307 126.786 EBRD 0 1.530 1.020 1.000 0 Bileşmiş Milletler Kuruluşlar /2 1.477 6.225 8.228 2.689 3.012 Dünya Bankası/3 0 15.441 24.946 13.867 7.794 Diğerleri 0 0 3.822 28.953 0 Devlet Dışı Kuruluşlar /4 13.912 56.639 27.323 2.806 0 Toplam 177.517 607.382 593.201 398.616 273.398 Not: 1/ Sadece Avrupa Birliğine üye olan ülkeleri değil tüp Avrupa ülkelerini içerir. 2/ UNDP
(Bileşmiş Milletler Gelişme Projesi-United Nations Development Project) Japonya müşterek programı içerir. 3/ Dünya bankası Hollanda müşterek programını içerir. 4/ World Vision gibi….
Kaynak: MEF
Sermaye harcamaları bütçe dışı ve küçüktü ama hızlı bir şekilde artıp kamu harcamalarının en hızlı büyüyen parçasını oluşturmaya başladı. Sermaye harcamaları 2001 yılında 6.6 milyon ∈( toplam harcamaların %2’si veya GSMH’nın %0.4’ü)’dan 2004 yılında 189 milyon ∈ (toplam harcamaların %25’i veya GSMH’nın %10’u)’ya çıkmıştır. Böylece Kosova 2005 yılında Orta-Dönem Harcama Yönetmeliği (MTEF) belgesinde önerildiği gibi GSMH’nın %10 oranında sermaye yatırımı yapmayı başarmıştır. Hatta Kosova, bölge (diğer bölgedeki ülkeler) ortalamasını yakalamış ve aşmıştır.109
Altyapıyı onarma ihtiyaçları (çoğunlukla enerji ve ulaşım) ve 2000 ve 2004 yılları arasında Kamu Yatırım Programları (PIP) olmak üzere, sermaye harcamaları bir veya iki alanda yoğunlaşmıştır. Birkaç bütçesel kurumlarda yüksek harcamalar
108 Kosovo Public Expenditure and Institutional Review, June 2005.s.34 109 Kosovo Public Expenditure and Institutional Review, June 2005. s.41
sonucu sermaye harcamalarında artış olmuştur. Toplam sermaye girişinin %50-75’ni (ki çoğunlukla elektrik ağını ve havaalanı onarımı için) oluşturacak kadar sermaye harcamasının en büyük kısmını Kosova Güven Ajansı (Kosovo Trust Agency-KTA) tek başına oluşturdu. Ulaşım ve Telekomunikasyon Bakanlığı bu kategoride ikinci en çok harcama yapan kurum oldu ki harcamalarının hemen hepsi yol yapımı ve onarımı için kullanıldı. 2003 yılında meydana gelen şiddet olaylarının sonucu kamu binalarının onarımı için diğer büyük harcama yapanlar Finans ve Ekonomi bakanlığı, Kamu Hizmetleri bakanlığı, Polis teşkilatı ve Posta ve Telekom’dur.
Sermaye harcamalarındaki hızlı artış, tabi eğer yatırımlar gerçekten üretken anlamda yapıldığı sürece, Kosova’nın gelişmesi açısından iyi olacaktır. Ama maalesef sermaye projelerinin minimum anlamda ekonomik geri dönüşümü sağlayacak veya yatırım projelerinin ekonomik stratejileri veya öncelikliğin sağlanması konusunda çok zayıf kurumsal anlaşmalar mevcuttur. Hatta yatırım maliyetlerinin bakanlıklar tarafından iyi incelenmediği konusunda tereddütler mevcuttur. Aralık ayındaki sermaye harcamaları, ileriye dönük çok yıllık taahhütlerin sonucu değil de bütçe değişiklikleri uygulamaları sonucu ileri sürüldüğü olasılığı bulunmaktadır.
Kosova’da ki Kamu Yatırımlar İçin yabancı kuruluşların benimsediği düzenlemeler aşağıdaki gibidir.
2003 ile 2004 yılları arasındaki sermaye harcamalarının en iyi ekonomik orandaki geri dönüşüm sağlayan üretken yatırımlar olmasını sağlamak için bir girişim olması gerekir.
Yeni sermaye projelerinin bütçe sürecinin bir parçası olduğunun ve aşağıdaki kriterlere uygun olarak ilerlediğini garanti etmek için düzeltilen yöntemlerin tanıtılması gerekmektedir:
- Kamu sektörü ilişkisinin doğrulanması - Kamu sektörü finansmanın doğrulanması
- Tasarıların; Fayda/maliyet veya Maliyet/Etkinlik gibi Az-Maliyetle Maksimum fayda sağlayan analizler vardır. Bu tür analizler, orta dönem kaynakları içeren yinelenen maliyet varlığını içermektedir.
• Sorumlulukların devir-teslimlerinin var olan kaynaklarla yapıldığının garantisinin verilmesi ve devir-teslimin devamının, kaynakların çift yani kopya olmamasının garanti edilmesi lazım. Eski kuruluşları kapatmadan yeni kuruluşların kurulmasına başlamadan önce devir-teslimlerin toplam maliyetinin göz önünde bulundurulması gerekir.
• Yetkililer tarafından direkt olarak kamu hizmeti sağlanmadan ve kontratlı satın alma olmadan ticari ve ekonomik görünümlü kamu teşekküllere transferler durdurulmalıdır.110