Koruyucu Faktörler

Yılmazlık araştırmacılarının asıl amaçları; olumsuz hayat koşullarının, olumsuz etkilerini değiştirebilecek koruyucu ve kırılganlık faktörleri daha sonra da altında yatabilecek süreçleri ve mekanizmaları belirlemektir. Yılmazlık kaynakçası, kırılganlık ve koruma kavramları üzerindeki tartışmaları, tanım, ölçüm ve istatistiksel bulguların yorumları çevresinde önemli karışıklıkları da yansıtmaktadır.

Riskin etkilerini olumlu yönde değiştiren “koruyucu faktör” terimi yararlı veya faydalı olan şeyleri temsil eden olumlu çağrışımlara sahiptir. Dahası koruyucu faktörünün, kırılganlık faktörünün karşıtı (aynı paranın iki tarafını yansıtan iki terim) olup olmadığıdır ( Luthar et al., 2006:105-107).

Koruyucu faktörler bireysel özelliklerdir veya riskin etkilerini en aza indiren çevresel kaynaklardır (Jenson & Fraser, 2006). Bu tanımla beraber, koruyucu faktörler riskin etkilerine tampon görevi görmektedir; sebep ve etki zincirini kesmektedir veya risk faktörlerinin olumsuz etkisini tamamen engellemektedir. Riskler gibi koruyucu etkiler de farklı seviyelerde olabilir. Örneğin, çevresel düzeyde, yetişkinlerle ilişkilere önem verme ve aileden olmayan bireylerden gelen sosyal destek, çocuklar üzerinde olumlu etkilere sahip olabilir, ailelere bağlılıkta kişiler arası seviye ve okula büyük ölçüde iştirak etme çoğu olumsuz faktör karşında tampon görevi görebilir (Akt: Anthony et al., 2009:45-52).

Yılmazlık gibi, koruyucu faktör terimi de açıkça belirtilmemiştir (Norman, 2000). Koruyucu faktörler, öz- saygı veya öz- yeterlik gibi koruyucu iç faktörler ve aile desteği veya toplumsal katılım gibi, koruyucu dış faktörler olarak iki kategoriye ayrılmaktadır(Akt. McCubbin, 2001: 24-28).

Gabarino ve diğerleri (1992) koruyucu faktörlerin dört kategorisinin çocuk yılmazlığını nitelendirdiğini saptamıştır.

1. Bireysel faktörler: Çocuğun gelişimsel seviyesi, bilişsel becerisi, öz-

yeterlilik deneyimleri, mizaç özellikleri (sosyallik, iyi huyluluk, hedefe yönlenme, aktivite, beslenme) kendine saygısı, başkalarına değer vermesi, baskılarla başarılı bir biçimde baş etmek için çevreye uyum sağlama ve yönlendirme becerisi.

2. Ailesel faktörler: En azından ebeveynlerden biriyle duygusal ilişki

kurabilmek, cesaret veren bir kişiyi ya da geliştirici başa çıkma modellerini desteklemek, stres durumunda ulaşılabilecek anne baba figürü ve diğer aile üyeleriyle yakın ilişki.

3. Okulla ilgili faktörler: Açık, destekleyici eğitimsel ortam, duygusal destek

sağlayan öğretmenler, öz- saygıyı teşvik etme ve beceriyi ilerletme, istikrarlı ve yapılandırılmış çevre, olumlu rol modelleri ve eğitim desteği.

4. Toplumsal faktörler: Destekleyici olan ve becerilerini geliştiren

arkadaşlar komşular ve destekleyici dostlar, öz- yeterlilik sağlayan aktiviteler (Chang et al.,2009).

Murray (2003:16-26) yüksek düzeyde yetersizliğe sahip ergenlerde, yılmazlık yapısını anlamaya ve desteklemeye yönelik çalışmasında koruyucu faktörleri aşağıdaki şekilde sunmuştur.

Bireysel Faktörler: Pozitif mizaç, yüksek öz-güven, normal veya

ileri düzeyde zeka, içsel kontrol odağı, yüksek özerklik seviyesi, güçlü akademik beceriler, güçlü sosyal problem çözme becerisi, geleceğe pozitif, iyimser bakış.

Ailesel Faktörler: Güvenli çocuk-bakıcı ilişkisi, sıcak ve öz verili

aile tutumu, aile düzeni, eğitimli ebeveyn, iş sahibi ebeveyn, çocuktan yüksek beklenti.

Okul Faktörleri: Pozitif, destekleyici öğretmen-öğrenci ilişkileri,

akademik, sosyal ve duygusal becerileri geliştirici etkinlikler, özerkliği ve içsel kontrol odağını geliştirmeye yönelik etkinlikler, okul-aile işbirliği.

Toplumsal Faktörler: Çevrede toplum yanlısı organizasyonlara

erişebilme, lise dönemi boyunca iş fırsatları, çevrede yetişkin rol modellerine ve gözetmenlere erişim.

Beauvias ve Oetting (1999) koruyucu faktörler ve yılmazlık kavramı arasında bir ayrım yapmıştır. Koruyucu faktörler sürekli olarak ve her zaman işe yararken, yılmazlık sadece problemler ve sıkıntılı durumlar ortaya çıktığında devreye girmektedir. Koruyucu faktörlerin bireyi felaketten kurtardığını oysa ki; yılmazlığın iyileşmek için bireye olanak tanıdığını belirtmektedir (McCubbin, 2001: 24-28).

Rutter ve diğerlerinin çalışması (1979) dışsal koruyucu faktörlerin kaynağının birinin de okullar olabileceğini göstermiştir. Uyumsuz ve dezavantajlı yuvalardaki çocuklar, eğer akademik olarak yeterli, dikkatli ve ilgili öğretmenlere sahip olan okullarda eğitimlerine devam ederlerse; yılmazlık özellikleri göstermeleri daha fazla mümkün olabilir. Okullar başarı yada zevke ilişkin olumlu yöndeki deneyimlere çocukları teşvik edebilirler. Bu deneyimler sadece akademik değil spor veya müzikal başarılarla ilgili olabilir. Bu çocuklar okuldaki sorumluluk durumlarını üstlenebilir, öğretmenleriyle iyi bir ilişki veya sınıf arkadaşları arasında sosyal başarı geliştirebilirler (Rutter, 1984; Akt: Howard et al., 1999: 307-323).

Bunun gibi, bir koruyucu faktörü neyin oluşturduğu konusunda tutarsızlık alanda açıktır. Ancak, birçok araştırmacı doğuştan pozitif olan özellikler üzerine odaklanmıştır (Lerner et al., 2003).

Koruyucu faktörlerin yılmazlıkla ilgili sonuçlara yol açan süreçleri şunlardır; (a) sıkıntılı durum veya stres etmeninin tehlikeliliğini azaltmak, (b) stres

etmenlerine maruz kalmayı azaltmak, (c) bir stres etmeninin neden olduğu sıkıntılı zincirleme seri olayları kırmak, (d) pozitif yöndeki öz-saygıyı ve güveni beslemek, (e) pozitif yöndeki çok kapsamlı fırsatları ve fikirleri arttırmak, (f) duyguları düzenlemeyi ve üstesinden gelmeyi kolaylaştırmak (Cummings, Davies, & Campbell, 2000; Akt. Lerner et al., 2003).

Yılmazlık, risklere rağmen olumlu sonuçlara katkıda bulunan koruyucu faktörler üzerine odaklanmaktadır (Benard, 1995; Kirby & Fraser, 1997; Masten, 1994; Werner & Smith, 1992). Bu faktörler, diğerlerinden olumlu cevapları, öz- saygı, öz- etkinliği, etkili ebeveynliği, destekleyici ve özenli yetişkinlerle ilişkileri ve çevresel fırsatları meydana çıkaran uysal yaradılışı içermektedir. Benard‟ın (1995) koruyucu faktörler listesinde çoğunlukla sosyal beceri, problem çözme becerileri, özerklik, amaç ve gelecek duygusu, itinalı ve destekleyici çevre, büyük olumlu beklentileri ve önemli ilişki için fırsatlardan bahsedilmektedir(Leffert et al., 1998; Brooks, 2006: 69-76).

ġekil 1. Risk ve Koruyucu Faktörler

Koruyucu faktörler çok farklı biçimlerde risk ve sonuç değişkenleri ilişkisinde incelenmiştir .Koruyucu faktörler, risk faktörüne karşı bir tampon olabilir, risk faktörlerini ılımlaştırabilir ve verimsiz sonuçlara karşı koruyabilir (Jessor, 1993; Kumpfer, 1993; Masten ve diğerleri, 1990; Rutter, 1987 Norman‟da örnek gösterildiği gibi, 2000). Ancak bazı araştırmacılar, sadece koruyucu faktörlerin birbirlerine bağlı olma durumlarından dolayı, risk faktörleriyle bağlantılı olarak tanımlanabileceğini iddia etmektedirler. Koruyucu faktörleri kavramlaştırma risk ve koruyucu faktörlerin etkileşimine bağlıdır. Söz konusu faktörler değişebildiğinden

önemli olayları zamanlamasına ve problemin tabiatına bağlı olarak risk ve koruyucu faktörler arasındaki etkileşim zamanla ortaya çıkan sonuç değişkenlerini belirlemektedir. Werner‟e (1989) göre; ne kadar çok risk faktörü mevcutsa dengelemek için, o kadar da koruyucu faktöre ihtiyaç duyulur (Norman, 2000). Mesela; daha büyük risk faktörleri daha çok uyumsuz davranışlar ve sonuçlar meydana getirecektir (Cowen et al., 1990; Garmezy, 1985; Masten et al., 1990; Rutter, 1979; Werner, 1989 Norman, 2000). Bu yüzden iyileştirmek veya kişiyi verimsiz gelişimsel sonuçlardan korumak için, daha fazla koruyucu faktöre ihtiyaç duyulmaktadır ( Akt. McCubbin, 2001:24-28).

Koruyucu faktörler durumlara ve zamana bağlı olarak değişebilir. Bir çocuk için, katı bir ev halkı ve güçlü dini ilişki gibi koruyucu faktörlere maruz kalmak ergenlikteki isyan için risk faktörü olabilir. Bu yüzden nitelikler ve çevresel faktörler ve kişisel tutumlar risk ve koruyucu faktörleri sınıflamada değişebilir. Olumlu ve olumsuz sonuçlar risk ve koruyucu faktörler arasındaki hatalı olan ikiye ayırma anlayışını vurgulamaktadır. İkisinden biri veya davranıştan daha çok derece bakımından değişkenleri incelemek daha uygun olabilir (McCubbin, 2001:24-28).