Uluslararasõ yatõrõmlar, pazara yakõn olma, dõşsal ekonomilerden yararlanma gibi sebeplerle yapõlmaktadõr. Ancak, gelişmiş otomotiv sanayii ülkelerinin hepsi serbestiyetçi pazar ekonomileri olmalarõna rağmen, iç pazarlarõnõ ve sanayilerini korumaya çalõşmaktadõrlar. Bu nedenle, uluslararasõ yatõrõmcõlõk ülke korumacõlõğõndan kaçõnmanõn bir yolu olarak kullanõlmaktadõr.
Otomotiv sanayii uluslararasõ yatõrõmlarõn oldukça yüksek seviyede olduğu bir sanayi dalõdõr. Ticarette uygulanan doğrudan ve dolaylõ engeller, üretim girdileri fiyatlarõnda ve niteliğinde ülkeler arasõ farklõlõklar, büyüme potansiyeli olan pazarlar veya pazarlara yakõnlõk, nakliye maliyetinden kurtulma gibi unsurlar otomotiv sanayiinde uluslararasõ yatõrõmlara gidilmesinde sebep teşkil etmektedir.
Sektörde yabancõ sermaye yatõrõmlarõ 1930’lu yõllarda başlamõş, 1950-60’lõ yõllarda Amerika’nõn Batõ Avrupa ve kõsmen de Güney Amerika’daki yatõrõmlarõyla hõzlanmõştõr. Söz konusu yõllarda Batõ Avrupa ülkelerinin de Güney Amerika’da bazõ yatõrõmlarõ olmasõna rağmen, Avrupa firmalarõnõn yatõrõmlarõ daha ziyade bir başka Avrupa ülkesinde olmak üzere aynõ bölge içerisinde yoğunlaşmõştõr. ABD ve Avrupa’lõ otomotiv üreticilerinin uluslararasõ yatõrõmlarõ Dünya’nõn bir çok ülkesinde daha sonraki yõllarda da devam etmiştir. 1980’li yõllardan sonra ise Japon otomotiv firmalarõ, ABD ve AB gibi gelişmiş otomotiv sanayii ülkeleri de dahil olmak üzere çok sayõda ülkede yatõrõmlar yapmõşlardõr.
1991 yõlõnda Dünya Bankasõ (IFC) tarafõndan yapõlan bir çalõşmadan faydalanõlarak, Dünya otomotiv sanayiinde güçlü firmalarõn, gelişmekte olan ülkelerde yapmõş olduğu yatõrõmlarõn dağõlõmõ Tablo 15’de verilmektedir.
7 WARD’S 1998 AUTOMOTIVE YEARBOOK’ta, Japonya’daki otomobil fabrikalarõndan Honda
Tablo 15: Gelişmekte Olan Ülkelerde Otomotiv Ana Sanayii Yabancõ Sermaye Yatõrõmlarõ
JAPON FİRMALARI ABD FİRMALARI AVRUPA FİRMALARI
ÜLKELER T Y O T A N İ S S A N H O N D A M A Z D A M I T S U B I S. S U Z U K İ G M F O R D C H R Y S L E R P E U G E U T R E N A U L T V W F I A T Çin Endonezya Malezya Tayland Kore Tayvan, Çin Meksika Brezilya Venezuelya Çek.& Sloven. Macaristan Polonya Türkiye Arjantin
Kaynak: IFC, The World Bank, 1994
1980’li yõllardan sonra hõz kazanan Japon firmalarõnõn gelişmekte olan ülkelerdeki yatõrõmlarõ 1990’lõ yõllarda da hõzlõ bir şekilde devam etmiş olup, 1997 yõlõ itibariyle başta Çin, Endonezya ve Malezya olmak üzere Filipinler, Tayvan, Tayland, Vietnam, Güney Kore, Türkiye, Hindistan ve Bangladeşh’te yatõrõmlarõ bulunmaktadõr.
5.1. JAPON FİRMALARININ ABD’DEKİ YATIRIMLARI 5.1.1. Ana Sanayi Yatõrõmlarõ
1970’lerden sonra, otomotiv sanayiinde Japonya’nõn ABD’li ve Avrupa’lõ firmalara göre rekabet gücü üstünlüğü nedeniyle gerek Avrupa’ya ve gerekse özellikle
ticarette daha serbestiyetçi bir yapõya sahip olan ABD’ye yüksek miktarlarda ihracatõ olmuştur. 1980’li yõllarda Japonya’dan yapõlan ithalatõn, ABD otomobil pazarõndaki pazar payõ ortalama yüzde 20 gibi yüksek bir oranda olup, giderek artõş eğilimi gösterdiğinden, ABD hükümeti Japonya’yõ gönüllü ihracat kõsõtlamalarõ şeklinde zorlamõştõr.
1981 yõlõnda Japonya’nõn ABD’ye ihracatõ 1,68 milyon adetle sõnõrlanmõş, bu sayõ 1983 yõlõnda 2,3 milyon adede veya pazarõn yüzde 22’sine yükseltilmiştir. Ayrõca, Japonya’dan otomobil ithalatõna yönelik olarak yüzde 2,5 oranõnda bir gümrük vergisi de uygulanmõştõr.8
Japonya’nõn ABD’ye göre rekabet üstünlüğü, ABD’nin büyük bir pazar oluşu, buna rağmen uyguladõğõ ticari engeller, söz konusu yõllarda Yen’in gittikçe değer kazanmasõ gibi nedenler, Japon üreticilerini bu ülkede otomobil ve ticari araç üretmek üzere yatõrõm yapmaya itmiştir. İlki 1982 yõlõnda olan Honda firmasõnõn Marysville’de yõlda 360.000 adet kapasiteli otomobil fabrikasõ yatõrõmõnõ müteakip, bugün yedi Japon firmasõ ve her birinin bir veya birden fazla fabrikada olmak üzere, toplamda yõlda 2.500.000 adetlik bir araç üretim kapasitesi ve yine her bir firmanõn bir veya birden fazla AR-GE merkezleri bulunmaktadõr.
Tablo 16: Japon Otomotiv Firmalarõnõn ABD’deki Yatõrõmlarõ
Firma Başlama Tarihi İstihdam
YatõrõmTutarõ (Milyon $) HONDA Kasõm 1982 11.500 3.229 MAZDA Haziran 1983 3.100 1.000 MİTSUBİSHİ Eylül 1987 3.900 1.040 NİSSAN Eylül 1988 6.000 1.430 SUBARU-ISUZU Eylül 1989 3.060 760
TOYOTA Ara.84 ve May.88 12.500 5.430
Toplam 40.060 12.889
Kaynak:JAMA, The Motor Industry of Japan, 1998, http://www.japanauto.com
Tablo’danda görüleceği üzere, Japonya’nõn ağõrlõklõ olarak otomobil olmak üzere ABD’deki yatõrõmlarõnõn tutarõ 13 milyar $ civarõnda olup, doğrudan 40.060 kişilik direkt istihdam sağlamaktadõr. Japonya, söz konusu doğrudan (sole entry) ve ortak girişim yatõrõmlarõyla yapõlan üretimle 1997 yõlõnda, 1.924.794 adet otomobil,
8
1) JAMA, The Motor Industry of Japan, 1998, http://www.japanauto.com
378.241 adet ticari araçla, ABD’ deki toplam otomobil üretiminin yüzde 22,7’si, toplam motorlu araç üretiminin ise yüzde 21’i gerçekleştirmiştir.
Ayrõca, Japon firmalarõ, ABD’deki söz konusu yatõrõmlarõyla sadece ABD pazarõna dönük üretimle sõnõrlõ kalõnmamõş, önemli ölçüde ihracat ta yapmõşlardõr. 1997 yõlõnda Japon Honda firmasõ ABD’nin en büyük ihracatçõ firmasõ olmuştur. Aynõ yõlda Japon firmalarõnõn ABD’den ihracatõ, toplam ABD araç ihracatõnõn yüzde 60’õnõ teşkil etmiştir.9
Söz konusu firmalarõn ABD’deki otomotiv yan sanayilerinden tedariki ise, 1986 yõlõnda 2,5 milyar $ iken 1996 yõlõnda 22,7 milyar $ olmuştur.
5.1.2. Yan Sanayi Yatõrõmlarõ
Japonya’nõn Amerika’da yaptõğõ otomobil yatõrõmlarõ paralelinde parça üreticilerinin de Amerika’da önemli yatõrõmlarõ olmuştur. Yaklaşõk 300 civarõnda Japon yan sanayicisi A.B.D’de yatõrõm yaparak üretime geçmişlerdir. Bu büyük ve orta ölçekli firmalar, özellikle tam zamanõnda üretimin gereği olarak mekansal anlamda ana firma etrafõnda yoğunlaşmõşlardõr. Örneğin, Honda’nõn ABD Marysville’de yapmõş olduğu yatõrõmõ müteakip Japon yan sanayi firmalarõ en fazla 100 mil çapõndaki bir bölge içerisinde yerleşmişlerdir.
5.2. JAPON FİRMALARININ AB’DEKİ YATIRIMLARI 5.2.1. Ana Sanayi Yatõrõmlarõ
AB’nin otomobil ithalatõnda üçüncü ülkelere karşõ uyguladõğõ yüzde 10 oranõndaki ortak gümrük tarifesi (OGT), özellikle Fransa ve İtalya gibi önemli düzeyde araç üretici ülkelerin Japon ihracatõna karşõ miktar sõnõrlamasõ yoluyla pazarlarõnõ korumalarõ, AB genelinde ise pazarõn yaklaşõk yüzde 10’una müsaade edecek şekilde ithalatõn gözetimi nedenleriyle İngiltere başta olmak üzere Almanya, İspanya, Hollanda ve Portekiz’de Japon yatõrõmlarõ oluşmuştur. Ayrõca, Japonya’nõn diğer Avrupa ülkelerinden Türkiye ve Macaristan’da da yatõrõmlarõ bulunmaktadõr.
İngiltere’de Nissan, Honda ve Toyota’nõn doğrudan, Isõzu’nun ise ortak- girişim olarak toplam 2.763 milyon pound değerinde ve 14.300 kişiye istihdam sağlayan yatõrõmlarõ mevcuttur (Tablo 17).
Tablo 17: Japon Otomotiv Firmalarõnõn İngiltere’deki Yatõrõmlarõ
Firma Başlama Tarihi İstihdam
Yatõrõm Tutarõ (Milyon Pound) HONDA Ağustos 1986 2.400 460 ISUZU Eylül 1987 4.800 53 NİSSAN Haziran 1986 4.400 1.250 TOYOTA Eylül 1992 2.700 1.000 Toplam 14.300 2.763
Kaynak: JAMA,1988 The Motor Industry of Japan, http://www.japanauto.com
Japonya’nõn Avrupa’daki ana sanayi yatõrõmlarõnõn Avrupa yan sanayi üzerinde de önemli etkileri olmuştur. Yaklaşõk 200 Avrupa’lõ yan sanayi firmasõ Nissan’a, 160 firma Toyota’ya, 250 firma ise Honda’ya mal üretmektedir. Ayrõca, Japonya ve İngiltere arasõnda yürütülen otomotiv sektörüne yönelik bir program çerçevesinde, Toyota, Honda ve Nissan tarafõndan iki yõllõğõna gönderilecek teknik insan gücüyle İngiltere otomotiv yan sanayiinin Japonya yan sanayiindeki “Kaizen” tarzõ bir yapõlanmaya geçirilmesi amaçlanmaktadõr10. 1997 yõlõnda Japon firmalarõn İngiltere’deki üretimleri, 484.328 adet ile İngiltere otomotiv üretiminin yüzde 25’ine tekabül etmektedir. Japon firmalarõnõn toplam AB üretimi ise 715.000 adettir. Nissan firmasõ İngiltere’deki üretiminin yaklaşõk yüzde 75’ini ihraç etmektedir.
5.2.2. Yan Sanayi Yatõrõmlarõ
Daha önce A.B.D’de olduğu gibi, 1980’li yõllarõn sonlarõndan itibaren Japon otomobil firmalarõnõn Avrupa’daki yatõrõmlarõ, Japon yan sanayiinin de Avrupa’da yatõrõmõna sebep olmuştur. Ancak, söz konusu yatõrõmlar ABD’de olduğu gibi yoğun olmamõş, 1990 yõlõ itibariyle 50 civarõnda büyük ölçekli yan sanayi firmasõ Avrupa Birliği ülkelerinde yatõrõm yapmõştõr. Avrupa’da nispeten daha az yatõrõm yapõlmasõnõn sebebi; Avrupalõ motorlu araç üreticilerin kendi yan sanayileri ile işbirliği ve yan sanayiden parça temininin ABD’ye göre daha fazla olmasõ, yani Avrupa’da otomobil yatõrõmõ yapan Japon firmalarõnõn Avrupa’lõ parça üreticilerinden
parça temini yapabilme imkanõnõn oluşudur. Örneğin, ABD’li otomobil firmalarõ aksam ve parça gereksiniminin yaklaşõk yüzde 35-40’õnõ, Avrupa’lõ üreticiler yüzde 55-60’õnõ yan sanayi firmalarõndan temin etmektedirler. Japonya’da bu oran yüzde 75- 80 dir. Diğer bir husus ise, Avrupa ülkelerinin Japonya’nõn Avrupa’daki üretimlerinde yerli katkõ şartlarõ getirmiş olmalarõ ve Japon menşeli otomobil üreticilerini Avrupa’dan tedarike zorlamõş olmalarõdõr. Özellikle İtalya ve Fransa, söz konusu araçlarõn Avrupa Birliği içinde serbest dolaşõmõnõn tehlikeye düşmemesi için belirli bir yerlilik oranõ şartõnda õsrar etmişlerdir. Günümüzde, İngiltere’deki Japon firmalarõnõn üretimlerinde yerlilik oranõ yüzde 80’e ulaşmõştõr.