Kontrol Listesi Modeller

Kontrol listesi modelleri; değişimi tetikleyen arka plan faktörleri (background

factors), bilişsel faktörler ve karar alma sürecine ait faktörlerden oluşabilen ara

değişkenler (intervening variables) ve sonuç aşaması olmak üzere üç temel aşamadan oluşmaktadır. Bu modellerde yer alan söz konusu faktörler, deneysel çalışmalarda kullanılabilecek analitik araçlar olarak ortaya konmuş, fakat önem sırası bakımından değerlendirilmemiştir.76

Kontrol listesi modelleri arasında ilk olarak ele alınacak olan çalışma Hermann’ın değişim modelidir. Değişimin kaynaklarını, karar alma sürecini ve değişimin

74 _{Pınar Erkem Gülboy-Gizem Bilgin Aytaç, “Marksizm ve Uluslararası Politik Teoride Dönüşümler”,}

Marksizm Bilime Yabancı mı?, Derleyen: Alper Dizdar, Yazılama, İstanbul 2014, s. 167.

75 _{Jakob Gustavsson, a.g.m., s. 77.} 76 _{Gös. yer.}

boyutunu bir arada inceleyen bu model; dış politika değişiminin neden, nasıl ve ne boyutta gerçekleştiğini ortaya koyması bakımından önemlidir. Hermann’ın modelinde arka plan faktörlerinin lider, bürokrasi, içeride yeniden yapılanma ve dış şoklar olmak üzere dört değişim unsurundan meydana geldiği görülmektedir.77

Bu dört unsurun bir ülkenin dış politikasındaki değişimin nedenlerini belirlemek üzere ortaya atılması; karar almada yetkili liderin, bürokraside bir kurum ya da çeşitli kurumlarda bulunan bir grubun, siyasi olarak aktif toplumsal grupların ya da uluslararası sistemde meydana gelen radikal değişikliklerin söz konusu değişimin öncülüğünü yapabilecek durumda olduklarını ortaya koymaktadır.78

Hermann, çalışmasının ilk bölümünde değişimin kaynaklarını bu şekilde kategorize ettikten sonra, değişimin kaynakları ile değişim arasındaki aşamayı oluşturan ve değişimi kolaylaştırıcı ya da engelleyici etkiye sahip olan karar alma sürecinin işlevini açıklamaya çalışmıştır.

Hermann, aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi, çalışmasının ikinci aşamasında karar alma sürecini dış politikada değişimin boyutunu etkileyen bir değişken olarak ele almıştır. Karar alıcıların politikalarını değiştirip değiştirmeyecekleri, değiştirmeye karar verdiklerinde ise bu değişimin ne boyutta olacağı karar alma süreci sonucunda ortaya çıkacağı için bu süreç Hermann’ın modelinde önemli bir rol oynamaktadır.79

Dış aktörlerin mevcut politikaya tepkilerinin karar alma sürecinde belirleyici olabileceğinin altını çizen Hermann, çalışmasının ikinci kısmında bu sürecin yedi adımını incelemiştir. Bu adımlar; karar alıcıların mevcut politikayla ilgili beklentileri, dış aktörler veya uyarıcılar, dış uyarıcılarla mevcut politika arasında ortaya çıkan çelişkiler, mevcut politikanın sorunlara yol açtığının anlaşılması, alternatifler geliştirilmesi, yeni tercihlerle ilgili olarak uzlaşının ortaya çıkması ve yeni politikanın uygulanması olarak sıralanmıştır.

77 _{Hermann, (çalışmanın orijinal dilindeki haliyle) bu faktörleri Leader Driven, Bureaucratic}

Advocacy, Domestic Support ve External Shocks olarak sıralamaktadır. Bkz. Charles F. Hermann,

“Changing Course: When Governments Choose to Redirect Foreign Policy”, International Studies

Quarterly, Cilt 34, Sayı 1, Mart 1990, ss. 11-12.

78 _{Birgül Demirtaş, a.g.m., s. 54.} 79_{Birgül Demirtaş, a.g.m., s. 55.}

Şekil 1. Hermann’ın değişim tipolojisi80

Hermann’ın modelinde yer alan ara değişkenlerin değerlendirilmesi söz konusu olduğunda, devlet/hükümet liderlerinin de bu değişkenler arasında karar alma sürecine dâhil edilmesinin kuramsal bir zafiyete neden olduğu görülmektedir. Bu modelde değişimin kaynakları arasında görülen ve dolayısıyla bağımsız değişken konumunda olan “lider” unsuru, aynı zamanda ara değişkenlerden biri olarak ele alındığında mantıksal bir tutarsızlık ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, liderlerin ara değişkenlerden biri olarak ele alınması Hermann’ın modelinde bir analitik örtüşmeye (analytical overlap) sebep olduğu gerekçesiyle Carlsnaes ve Gustavsson tarafından eleştirilmektedir. 81

Hermann, sonuç aşamasında ise değişimin türünü ve kapsamını belirleyen ve dört aşamadan oluşan bir “değişim tipolojisi” ortaya koymuştur. Söz konusu tipolojide dört çeşit dış politika değişiminden bahseden Hermann, bunları ufak ayarlamalar, program değişiklikleri, problem/amaç değişiklikleri ve dış politika eğiliminin değişmesi/uluslararası yönelim değişimi olarak sıralamaktadır.82

Ufak ayarlamalarda bir hedef doğrultusunda gösterilen çabada ya da muhatapların sayısında artış ya da azalma görülürken; dış politikanın temel niteliklerinde, amaçlarında ya da kullanılan

80 _{Charles F. Hermann, a.g.m., s. 13; Demirtaş, a.g.m., s. 56.}

81 _{Walter Carlsnaes, “On Analyzing the Dynamics of Foreign Policy Change: A Critique and} Reconceptualization”, Cooperation and Conflict, Cilt 28, Sayı 1,1993, ss. 10-12; Jakob Gustavsson,

ag.m., ss. 80-82.

araçlarda herhangi bir farklılık söz konusu değildir.83

Program değişikliklerinde ise dış politikada kullanılan yöntem ya da araçlarda yapılan değişiklikler göze çarpmaktadır. Bir hedef doğrultusunda yapılan eylemlerin, izlenen yolun değiştiği gözlenmekte; fakat hedef aynı kalmaktadır. Uluslararası bir meselenin çözümünde askeri güç kullanmak yerine diplomatik müzakere yöntemini tercih etmek program değişikliğine örnek gösterilebilir.84

Bu noktada görülmektedir ki, ilk iki sınırlı değişiklikte dış politika hedefleri ve temel dış politika eğilimleri değişmediği için süreklilik ve istikrar faktörleri değişimle iç içe geçmiş durumdadır.85

Üçüncü değişim türü olan problem/amaç değişikliklerinde ise dış politikanın temel hedefinin radikal değişime uğradığı görülmektedir. Bu tür değişimler dış politikanın yöneldiği sorunların değişmesi ya da ortadan kalkması sonucu ortaya çıkmaktadır. Dördüncü ve en kapsamlı değişim türünde ise, değişimin tek bir dış politika davranışı ile sınırlı kalmadığı, dış politikanın bütünüyle değiştiği görülmektedir. Değişimin en uç noktası olarak görülen bu aşamada eksen ve yönelim değişikleri sonucu aktörlerin uluslararası siyasetteki rolünün değiştiği gözlemlenmektedir. Hermann, ABD’nin zaman içerisinde değişen Vietnam politikasının bu dört değişim türü için de örnek oluşturabilecek nitelikte olduğunu belirtmiştir.86

Hermann’ın dış politikada değişimi ele alan çalışmasında dikkat çeken bir diğer önemli nokta da hâlihazırda görevde olan hükümetlerin dış politika değişikliklerine odaklanmış olmasıdır. Birçok dramatik değişimin, çevresi hakkında farklı algılamalara sahip olan ve kendi gündemlerini oluşturmayı amaçlayan yeni hükümetlerin göreve gelmesi sonucu yaşandığının altını çizen Hermann, bununla birlikte, görevdeki hükümetlerin de dış politikalarında değişime gidebileceğini gösteren örneklerin mevcut olduğunu ifade etmiştir.87

Enver Sedat’ın Kudüs ziyareti ve İsrail ile ilişkileri geliştirmeye yönelik çabaları, Johnson yönetiminin Vietnam ile müzakereleri başlatması, Fidel Kastro’nun devrimi askeri yöntemlerle ihraç etme

83 _{Gös. yer.} 84

Gös. yer.

85 _{Birgül Demirtaş, a.g.m., s. 54.} 86 _{Charles F. Hermann, a.g.m., s. 6.} 87 _{Charles F. Hermann, a.g.m., s. 4.}

düşüncesinden vazgeçmesi ve Nixon döneminde ABD’nin Çin politikasının çarpıcı bir biçimde değişmesi bu yöndeki örnekler olarak ortaya konmuştur. Hermann, “kendini/kendi hatasını düzelten değişimler” (self-correcting changes) olarak nitelediği bu tür değişikliklerin hangi şartlarda ortaya çıktığını belirlemenin dış politika çalışmaları açısından önemli olduğunun altını çizmiştir.88

Kontrol listesi modellerinden bir diğeri olarak gösterilen Holsti’nin çalışması, en kapsamlı dış politika değişimleri arasında yer alan yeniden yapılanmayı incelemektedir. Why Nations Realign: Foreign Policy Restructuring in the Postwar

World adlı kitabında “bir ulusun dış ilişkiler kalıplarının dramatik bir şekilde

tümüyle değişmesi(ne)”89

odaklanan Holsti; bu kitapta Butan, Burma, Tanzanya, Şili, Kanada ve Çin gibi ülkelerin dış politikalarının incelendiği 8 vaka analizi çalışmasına yer vermiştir. Arka plan faktörleri olarak iç, dış, tarihi ve kültürel faktörleri ele alan Holsti, ikinci aşamada politika yapım sürecinin yanı sıra algılar, kişilik ve elit tutumları gibi değişkenleri incelemiştir. Sonuç bölümünde ise; çözülme/uzaklaşma (disengagement) politikaları, dış çevrede yeniden yapılanmaya yönelik eylemler ve dış penetrasyona yönelik eylemler olmak üzere üç çeşit yönelim ortaya koymuştur. Holsti’nin modelinde 8 bağımsız değişkenin yanı sıra 4 ara değişkenin bulunması bu modelin deneysel çalışmalara uygulamak için zor ve ayrıntılı olduğu eleştirilerini de beraberinde getirmiştir.90

Sonuç bölümünde ele alınan dış politika yönelimlerine ek olarak Holsti tarafından ortaya atılan değişim tipolojisi, konunun çerçevesini belirlemesi açısından önemlidir. Tecrit, kendine güvenme, bağımlılık ve çeşitlilik olmak üzere dört dış politika tavrından oluşan tipoloji; yeniden yapılanmanın çerçevesini belirleyen 12 farklı kombinasyonun ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Örneğin; bu modele göre, tecrit politikası izleyen bir ülkenin dış politikasında üç farklı şekilde yeniden yapılanmaya gitmesinin mümkün olduğu; benzeri ihtimallerin de hesaba katılmasıyla birlikte toplamda 12 farklı yolun ortaya çıktığı görülmektedir.

88 _{Charles F. Hermann, a.g.m. , s. 5.}

89_{Kalevi J. Holsti, “Introduction”, Why Nations Realign: Foreign Policy Restructuring in the Postwar}

World, Derleyen: K. J. Holsti, Allen and Unwin, Londra 1982, s. ix.

90 _{Joakim Eidenfalk, “A Window of Opportunity? Australian Foreign Policy Change towards East} Timor 1998-99 and Solomon Islands 2003”, University of Wollongong, Faculty of Arts, School of History and Politics, Doktora Tezi, 2009, s. 29.