4. ESERİN MUHTEVASININ DEĞERLENDİRİLMESİ
4.1. Kitap
Menâr müellifi birinci asıl olan ’Kitap’ bahsi altında işleyeceği kavramları önce genel bir taslak olarak vermiştir. Muhtasarda ise genel bir taslak verilmeden Vaz’ olunduğu mana bakımından lafızın dört olduğu belirtilip ve birincisi Hass ile kitabına başlamıştır.90
90Gusunü’l Usul, Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, 4439/1
4.1.1 Vaz’ Olunduğu Mana Bakımından Lafızlar
4.1.1.1. Hass
Menâr metninde Hass’ın tanımı yapıldıktan sonra konunun daha iyi anlaşılması için farklı örnekler verilmiştir. Hass’ın sigaları olan Emir ve Nehiy tafsilatlı şekilde ele alınmıştır. Gusûnü’l Usûl de ise yalnızca tanımı yapılmıştır. Örnekler verilmemiştir. 4.1.1.2. Emir91
Ebu’l Berekât En-Nesefî Emir bahsini aşağıdaki şekilde taksim etmiştir. Bu taksimde belirtilen başlıkların hepsi açıklanmış ve örneklerle anlaşılır hale getirilmiştir.
Emir
1-Emir Sigasının Gereği
2-Emrin Tekrara Delaleti Tartışması 3-Emir Sigasının Hükmü
a. Edanın Türleri i. Tam Eda ii. Eksik Eda
iii. Kazaya Benzeyen Eda b. Kazanın Türleri
i. Akılla Kavranabilen Bir Benzerle Kaza ii. Akılla Kavranamayan Bir Benzerle Kaza iii. Eda Manasındaki Kaza
4-Emre Konu Olan Fiilin İyi Olması
5-Emrin İfası İle Yükümlülüğünün Sona Ermesi 6-Eda Vakti Bakımından Emirler
7-Şeriatın Emirleri Karşısında Gayrimüslimlerin Durumu
91Pezdevi öncesi Hanefi fıkıh usulü kitaplarında ‘Emir’ bahsi ayrı bir başlık altında işlenmekteydi. Pezdevi’nin fıkıh usulü sisteminde gerçekleştirdiği değişikliği kendisinden sonra gelen fıkıh usulü müelliflerinin büyük çoğunluğu takip etmiş ve ‘Emir’i’ Hass bahsinin altında işlemişlerdir.
Gusûnü’l Usûl’de Menâr’daki gibi bir taksime gidilmeden emir’in hükümleri eda ve kaza olarak belirtilmiş, tanımları birer örnekle verilmiştir. Mutlak ve mukayyed’in tanımları yapılmış, İmam’ı Azam Ebu Hanife’nin yolcunun Ramazan ayında başka farz bir oruca niyetinin geçerli olacağı hakkında ki görüşü belirtilmiştir. Yolcunun Ramazan ayında nafile oruca niyeti hakkında da İmam-ı Azam’dan iki farklı görüş olduğunu belirtmiştir. İmam Ebu Yusuf’a göre haccın kişinin üzerinde farz olduğu ilk yıl mutlak niyetle eda edebileceği, nafileye niyet etmekle eda edilemeyeceği örneğini vermiş ve İmam Muhammed’in bu görüşte olmadığını belirtmiştir.
Gayrimüslimlerin şeriatın emirleri karşısında ki durumları faslı kafirlerin iman emri ile de muhatap olup olmayacağından hareketle emir konusuyla olan bağlantısı sebebiyle buraya alınmıştır. Bu konu günümüz usulü fıkıh kitaplarında Hüküm konusu ele alınırken mükellef başlığı altında işlenmektedir.92
Nesefî, gayrimüslimlerin dünyevi açıdan zimmetten düşme ihtimali bulunan hükümleri eda etmekle sorumlu olmadıkları görüşünü belirtmiştir. Hızır bin Mehmed Amâsî de muhtasarında başka bir görüş bildirmemiştir.93
4.1.1.3. Nehiy94
Nesefî nehiy sigasını aşağıda ki şekilde taksimini yapmış ve her bir başlık için örnek vermiştir. İmam Şafii’nin nehiy konusunda ki görüşü de belirtilmiştir.
- Nehiy
1-Kötülüğü Özünde Bulunan Fiiller a) Vaz’an Kötü Fiiller
b) Şer’an Kötü Fiiller
2-Kötülüğü Harici Bir Sebepten Kaynaklanan Fiiller a) Kötülüğü Fiilin Taşıdığı Sebepten Kaynaklanan b) Kötülüğü Başka Bir Unsurdan Kaynaklanan Fiiller
92 Recep Özdirek, ‘‘Evliya Efendi zade Ahmed Ziyaeddin Efendi ve Hülasatü’l Efkar İsimli Usul-i Fıkıh Eseri’’
III. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2015.
93 Gusunü’l Usul, Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, 4439/3
94Sözlükte “yasaklamak, bir işten vazgeçilmesini istemek, engellemek” anlamındaki nehy kelimesi fıkıh usulü terimi olarak “bir işten kaçınmayı buyurucu bir tarzda talep etmeye delâlet eden söz” demektir.
Yunus Apaydın, ‘‘Nehiy’’, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/nehiy
Amâsî Nehiy’in Hass’ın bir çeşidi olduğunu belirtmiş, nehyin çeşitlerinin tanımını yapmış ve birer örnek vermiştir. Emredilen bir şeyin zıddını yapmanın mekruh, nehiy edilen bir şeyin zıddını yapmanın ise Müekked Sünnet olduğunu belirtmiştir.95
4.1.1.4. Âmm96
Amâsî’nin kısa bir şekilde ele aldığı konuyu Nesefî ayrıntılı bir şekilde işlemektedir. Nesefî âmm’ı aşağıdaki şekilde başlıklarına ayırmış ve her başlıkta çeşitli örnekler vererek daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.
- Tahsis edilen Amm lafzın hükmü - Arapçada umum ifade eden lafızlar
- Tahsisten sonra geriye kalabilen asgari miktar
Amâsî hass’ın âmm ile nesh edilmesinin caiz olduğunu belirtmiş örnek vermemiştir. Nesefi Hz. Peygamberin Ureyneliler hakkında söylemiş olduğu hadis-i şerifi97 nesh eden hadisle98beraber örnek olarak vermiştir.
4.1.1.5. Müşterek99
Amâsî müşterek bahsini Menâru’l Envâr’dan bir fark olmaksızın aynı şekilde muhtasarına almıştır.
95Gusunü’l Usul, Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, 4439/4
96Bir kullanımda sözlük anlamına uygun olarak bütün fertleri istisnasız bir şekilde kapsayan lafız demektir. Ali Bardakoğlu, ‘‘Am’’, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/am
97Ureyne kabilesinden bir grup Medine’ye gelmişti. Medine’nin havasına alışamadılar. Bundan dolayı benizleri soldu ve mide rahatsızlığı geçirdiler. Hz. Peygamber zekat develerinin olduğu ağıla giderek develerin sütünden ve idrarından bir miktar içmelerini tavsiye etti. Dediğini yaptılar ve sağlıklarına kavuştular.
98 İdrardan sakının. Taberani, el- Mu’cemu’l-kebir, VIII, s. 133.
99Fıkıh usulünde müşterek, her biri ayrı vaz ile olmak üzere birden fazla manaya gelen lafzı ifade eden bir terimdir. Ferhat Koca, ‘‘Müşterek’’, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/musterek#2- fikih-usulu
4.1.1.6. Müevvel100
Amâsî müevvel bahsini Menâru’l Envâr’dan bir fark olmaksızın aynı şekilde muhtasarına almıştır.
4.1.2. Açıklık ve Kapalılık Bakımından Lafız Çeşitleri
Açıklık bakımından lafızlar dört çeşittir. Amâsî zahir ve müfesserin tanımlarını ve örneklerini Menâru’l Envâr’dan aynı şekilde nakil etmektedir. Nass da ‘Allah alışverişi helal, faizi haram kıldı’101ayetini ilave etmiş ve bu ayetin hem zahire hem
de nassa örnek olduğu belirterek ekleme yapmıştır.102
Muhkem bahsinde ise İmam Nesefî’nin vermiş olduğu iki örnekten birini alarak ihtisar etmektedir.103
Kapalılık bakımından lafızlardan hafi ve müteşabihte farklı bir örnek veya açıklama yapmadan konu Menâru’l Envâr’da geçtiği şekilde yazılmıştır. Müşkil bahsinde İmam Nesefî örnek vermemiş yalnızca tanımı yapmıştır. Amâsî tanımı yaptıktan sonra ‘Gümüşten billur kaplar ki, onları (ihtiyaca göre) ölçüp düzenlemişlerdir’104 ayetini örnek olarak vermiştir.105 Mücmel de ise İmam Nesefî’nin örnek olarak
verdiği namaz ve zekattan yalnızca namaz belirtilerek ihtisar edilmiştir.
4.1.3. Vaz’ Olunduğu Manada Kullanılıp Kullanılmadığı Bakımından Lafızlar
Amâsî hakikat bahsini Menâru’l Envâr’dan aynı şekilde nakil etmektedir. Mecaz bahsinde İmam Nesefî başlıklar halinde ayrıntılı ve çeşitli örnekler vererek işlemektedir. Bir anlamın hakikat mı yoksa mecaz mı olduğunu anlamının yolu; 100
Zannî delile dayanılıp muhtemel manalarından birinin diğerinden üstün olduğu kabul edilen müşterek lafzı ifade eder. Ferhat Koca, ‘‘Müevvel’’, TDV İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/muevvel 101
el- Bakara 2/275
102Alışverişin helal, faizin haram olduğunu ifade etmesi açısından zahir, alışveriş ile faizin birbirinden farklı ameller olduğunu bildirmesi bakımından ise nass için örnek teşkil etmektedir.
İbn Melek, Şerhu Menâru’l Envâr, s. 100. 103
Gusunü’l Usul, Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, 4439/4 104 el- İnsan 76/16:
105Cennet ehline sunulan gümüş kadehlerin ‘gerçek anlamda’ bir billur/cam olduğu değil, bu kadehlerin şeffaflığından ve inceliğinden dolayı, sanki camdan yapılmış kadehlere benzediği ifade edilmek istenmektedir. Murteza Şerif, Emali, I, s. 53.
hakiki kullanım o adı taşıyan nesneden veya kişiden ayrılmaz, mecaz ise ayrılabilmektedir diye belirtmiştir.106 Hızır bin Mehmed Amâsî örnekleri vermeden
ihtisar etmektedir.107
Amâsî edatlara örnek vermeden yalnızca cümleye kattıkları anlamları belirtmekle yetinmiştir. İmam Nesefî ise her bir edatın sadece cümleye kattığı anlamı ifade etmemiş bunun yanında çeşitli örnekler vererek de konuyu zenginleştirmiştir.
4.1.4. Maksadı Açığa Çıkarma Yöntemleri Bakımından Lafızlar
Amâsî nassın ibaresi ile istidlal, nassın işareti ile istidlal, nassın delaleti ile istidlal ve nassın iktizası ile istidlal bahislerinin tanımlarını yapmış örnekler vermeden ihtisar etmiştir.108
Nesefî’nin sekiz ayrı başlık halinde uzunca yer verdiği lakap mefhumu, sıfat ve şart mefhumu, mutlakın mukayyede hamli, iktiran delaleti, umum ifadesinin sebeple tahsis edilmesi, âmm lafzın konuşanın maksadı ile tahsisi, bir topluluğa nispet edilen çoğul sigasının delaleti ve bir şeyi emretmenin zıttına yasaklamaya etkisi109
konularından Hızır bin Mehmed Amâsî mutlakın mukayyede hamli, bir topluluğa nispet edilen çoğul sigasının hamli ve iktiran delaleti bahislerinden çok kısa şekilde bahsetmektedir.