Kimyasal Etkenler

Atmosferde bulunan oksijen ve su buharı, geleneksel dokumaların bozulmasına neden olan kimyasal reaksiyonların oluşmasını sağlayan başlıca unsurlardır. Bununla birlikte bazı sanayi ürünlerinin elde edilmesi ve özellikle yakıtların yanması sırasında ortaya çıkan gazlar ile çevredeki tozlar ve farklı yapılardaki tuzlar organik yapıdaki dokumaları etkilemektedir. Bu açıdan müzedeki dokumaların hava kirliliğinden etkilenmesi, müzenin bulunduğu yerdeki iklim koşulları, hava hareketleri ile sanayi bölgesine, yoğun yerleşim alanlarına ve denize uzaklığı ile doğrudan ilişkilidir138.

Müzeler, galeriler, kütüphaneler ve arşivler hava kalitesi faktörü dikkate alındığında önemli bir risk altındadır. Ülkemizde de tarihi-kültürel yapının korunmasına yönelik yapılan ve yapılacak olan çalışmalara ve uygulamalara hava kalitesinin etkilerinin ve yol açtığı hasarların incelenerek bertaraf edilmesi için yapılacak uygulamaları da dâhil etmek artık bir zorunluluktur.

Kimyasal katalizörlü asit oluşumu keten ve pamuklu dokumalar üzerinde oluşan paslı ve kirli noktalarda daha belirgin olarak gözlemlenir. Dokumalar üzerindeki demir oksitten meydana gelen pas (Fe2O3, demir (III) oksit) lekesi, havadaki kükürt dioksit (SO2) ve ortamdaki nem veya su ile birleşerek katalizör görevi görür ve oluşan sülfürik asit, asit (H2SO4), tahribatına neden olur139.

Ilımlı bir yükseltgen ve bir kükürt bileşiği olan sülfürlü gazlar diğer bir hava kirliliği kaynağıdır140

. Bu tür kirlilik yün, keçe, suni ipek ile bazı koyu mavi, siyah ve kahverengi boyalarda ortaya çıkar. Sülfürlü bileşiklerden hidrojensülfür (H2S), simli nakış işlerinde kullanılan gümüş iplik dâhil her türlü metalin oksitlenmesine sebep olur ve dolayısı ile rengini karartır. Parlaklığını havada koruyan gümüş iplikteki gümüşün (Ag) hidrojensülfür (H2S) ile kararması, hidrojensülfürün gümüşü siyah gümüş sülfür’e

138 _{İ. Öztürk, “a.g.e.”, s. 85.} 139

Ralph H. Petrucci, F. Geoffrey Herring, Jeffry D. Madura, Carey Bissonnette, Genel Kimya İlkeler ve

Modern Uygulamalar, Cilt: 2, Çeviri Editörleri: Tahsin Uyar, Serpil Aksoy, Recai İnam, Palme

Yayıncılık, Ankara 2012, s. 1001. 140

C. E. Mortimer, Modern Üniversite Kimyası, Çeviren: Prof. Dr. Turhan Altınata, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1997, s. 485.

(Ag2S) dönüştürmesinden kaynaklanır141_{. Gümüşün kararmasına sebep olan kimyasal} reaksiyon ise aşağıdaki gibidir.

4Ag_(katı) + 2H2S(gaz) + O2(gaz) 2Ag2S(katı) + 2H2O(sıvı)

Havada bulunan toz ve kirler, dokumaların yüzeyine çöküp, liflerin içerisine nüfuz ederler. Liflerin içerisine nüfuz eden kurum, çok kumlu olması durumunda toz tanecikleri liflerin parçalanmasına yol açar. Bunun yanı sıra, toz havadaki nemi bünyesine alarak dokumanın yüzeyindeki nemin artmasına, dolayısı ile küf üremesine ortam oluşturur. Aerosoller ve sigara dumanı içerisindeki küçük partiküller de dokumaların yüzeyine zarar verici unsurlardır142

.

Tozlanmış dokumaların tozlardan arındırılması için düzenli bir şekilde emiş gücü çok yüksek olmayan bir elektik süpürgesi ile süpürülmesi gerekir. Düz bir zemin üzerine serilen dokumanın üzerine tozun geçebileceği bir inceliğe sahip olan, ince gözenekli bir örtü de serilir ve süpürme işlemi bu örtünün üzerinden dikkatli bir şekilde gerçekleştirilir. Daha önce koruma işlemine tabi tutulmamış ve acilen onarıma ihtiyaç duyulan bir dokuma için yukarıda bahsedilen süpürme işlemi gerçekleştirilirken dikkatli karar verilmelidir. Eğer bu süpürerek tozlarından arındırılması eylemi dokumaya zarar verecek durumda ise bu işlemin yapılmasından vazgeçilmelidir. Dokumaların saklandığı depolarda toz geçirmez bir havalandırma gerekmektedir. İçinde dokumaların saklandığı dolapların kapakları dar olmalı, koruma için ek olarak yapışkan köpük şeklindeki şeritler kullanılmalıdır. Dolap içindeki kostümlere havalandırma için yeterince hava geçirebilen, ince sık dokumadan, yıkanabilir bireysel giysi çantaları dikilerek kire karşı ek bir koruma sağlanmalıdır143

. Pamuklu kumaşlar üzerinde sadece azot dioksit (NO2) ve kükürtlü gazlar ile (SO2, H2S) yapılan testler, bu gazların pamuklu kumaşlarda önemli bir sararmaya neden olmadıklarını göstermiştir. Ancak dokumalar üzerinde bulunan veya ambalaj malzemelerinden bulaşan fenolik yapıdaki kimyasalların varlığında sararma olayı gerçekleşmektedir. Bu durum fenolik yapıdaki yumuşatıcı kimyasallar ile muamele edilen test örneklerinde ancak azot dioksit gazına maruz

141 _{Ender Erdik, Yüksel Sarıkaya, Temel Üniversite Kimyası, Hacettepe-Taş Kitapçılık, Ankara 1984, s.} 826.

142 _{İ. Öztürk, “a.g.e.”, s. 86.} 143 _{İ. Öztürk, “a.g.e.”, s. 87.}

kaldıktan sonra sarılık değerlerinde artış gözlenmiştir. Non-iyonik deterjan ve yumuşatıcı olarak en yaygın kullanılan fenolik yapıdaki bileşikler alkil fenollerdir144

. Dokumalarda bu şekilde ortaya çıkan sararma, örneklere tutunan alkil fenoller yukarıda bahsedilen yükseltgenerek koyu renkli kinon ya da kinoid ürünlere dönüşmesinden ileri gelir. Bu tepkimelerde havada bulunan radikalik yapılı NO ve NO2 gazları önemli rol oynarlar145. NO ve NO2 gazları fenolik bileşikler ile etkileşerek fenol radikallerini meydana getirir. Oluşan fenol radikalleri daha kararlı bileşiklere dönüşmek üzere kendi aralarında tepkimeye girerler ve bu etkileşme neticesinde de renkli ürünler meydana getirir146. O O R R OH Nonilfenol [4-(2,4-dimetilheptan-3-il)fenol] + NOx (x = 1,2) R O R R O R O Alkilfenol radikali O O R R NO2 OH NO2 R HO R NO2 OH R HO R NO2 OH R O2N

Çizim 1: Fenolik Bileşiklerle NO ve NO2 Gazlarının Etkileşerek Meydana Getirdiği Renkli Ürünlerin Oluşum Mekanizması

144

Ana Soares, Benoit Guieysse, Bruce Jefferson, Elise Cartmell, J.N. Lester. “Nonylphenol in the Environment: A Critical Review on Occurrence, Fate, Toxicity and Treatment in Wastewaters”,

Environment International, Sayı: 34(7), 2008, s. 1033-1049., Carlos Sonnenschein, Ana M. Soto, “An

Updated Review of Environmental Estrogen and Androgen Mimics and Antagonists”, The Journal of

Steroid Biochemistry and Molecular Biology, Sayı: 65(1-6), 1998, s. 143-150., Helmut Fiege, Heinz

Werner Voges, Toshikazu Hamamoto, Sumio Umemura, Tadao Iwata, Hisaya Miki, Yasuhiro Fujita, Hans Josef Buysch, Dorothes Garbe, Wilfried Paulus, “Phenol Derivatives”, Ullmann's Encyclopedia of

Industrial Chemistry, Wiley-VCH 2002. 145

Turgut Gündüz, Çevre Kimyası, Gazi Kitabevi, Ankara 2008, s. 181. 146

Loris Grossi, “Evidence of an Electron-Transfer Mechanism in the Peroxynitrite-Mediated Oxidation of 4-Alkylphenols and Tyrosine” J. Org. Chem. Sayı: 68(16), 2003, s. 6349-6353.

Kahve renkli kartonların yüksek oranda lignin içermelerinden dolayı, pamuklu ürünler üzerinde migrasyon yolu ile sarılık oluşturmada da daha etkili olduğu, plastik filmlerinde sarılık oluşumunda önemli etkileri görülmektedir. Çeşitli pamuk balyaları ile ambalajlanma pamuk lifleri üzerinde 3 ay süre ile yapılan araştırmalar sonucunda, en fazla sarılık değerinin sırasıyla kenevir, polipropen, en az sarılık değerinin ise polietilen ile ambalajlanan pamuk liflerinde elde edildiği görülmüştür 147

.