1.2. Kilise B
1.2.3. Kilise B’de Bulunan Başlıklar
Kilise B’de bulunan başlıkları iki grup altında toplamamız mümkündür. İlk
grup impost başlık türüdür44, bu gruba giren üç mimari unsur bulunmaktadır
(Kat.No.50-52). Kat.No.50’de başlığın sadece volütlü kısmı gözükmektedir. Sarmallarının arası geniş olan volütün üç sarmalı belirgindir. İkinci impost başlık Kat.No.51, oldukça yoğun bir tahribata uğramıştır. Sadece tek bir volütün sağlam olarak kaldığı başlık İ.S. 6. yy.’ın ikinci çeyreğine tarihlenmektedir. İmpost başlıklar Kilise B’nin en erken 6. yy ve sonrasında inşa edilmiş olabileceğini bize göstermektedir, çünkü bahsi geçen başlık türünün Yunanintan’da İ.S. 4. yy.’da kullanıldığı görülse de Anadolu’da kiliselerde yaygın olarak kullanımı İ.S. 6. yy.’a denk gelmektedir. İmpost başlığın en erken kullanımı Skipru’da bulunmuştur ve İ.S.
4. yy.’dan daha geç değildir45. Anadolu’nun dışında bulunan erken dönem
örneklerimizin iki tanesi İskenderiye Müzesi’nde ve yine Yunanistan’da yer alan Delphi, Chalkis ve Daphnousion’da bulunmuştur ve hepsi de İ.S. 5. yy.’ın ilk çeyreğine tarihlenmektedir. Anadolu’da karşımıza çıkan ve bilinen en erken örneği İstanbul’da St. John Studios’un atrium’unda bulunan başlıklardır ve İ.S. 5. yy.’ın ilk çeyreğine tarihlenmektedirler. Ayrıca St. Sophia’de bulunan impost başlıklarda abaküsün altında yer alan volütler ve gövde kısmıyla, form olarak Hadrianoupolis’in merkezinde bulunan Kilise B’nin başlıklarına benzemektedirler. Bezeme yönünden taşra üslubuna yakın olan Kilise B’nin bezemeleriyle St. Sophia’yı karşılaştırmak
44 İmpost taşıyıcı blok anlamında kullanılmaktadır.
45 Fikret Yegül, Early Byzantine Capitals from Sardis. A Study on the Ionic Impost Type,
imkansız olsa da başlık formu açısından başkentin, taşrasını nasıl etkilediğini görmemiz mümkündür.
Başlık türlerinin ayrımında dikkat edilmesi gereken husus Kilise B’de ele geçen üç başlık parçasının (Kat.No.50-51-52) İonik imposttan ziyade impost tipi içinde değerlendirilmesidir, bahsi geçen üç başlığı volütleri olmasına rağmen İonik impost diye adlandıramayız, çünkü özellikle Kat.No.52’de gözlemlediğimiz üzere başlığın bezemesiz, klasik üslupta bir abaküs’ü vardır. İonik impost olması için İonik volütlerin üzerinde abaküsün yerinde, mimari destek niteliğinde impost’un, yani taşıyıcı bloğun tercih edilmesi gerekmektedir. İonik impost örneğimiz Hadrianoupolis’in yüzey araştırması sırasında bulunmuştur ve bu başlık grubu altında incelenmiştir. Başlık iki bölgeli başlıklar arasında yer alır, alt kısımda bulunan İonik bölüm ve üstünde yer alan impost bölümü. Bezemelerin yapıldığı asıl bölüm impost bölümüdür, burada çeşitli haç tipleri, monogramlar, sepet dekorasyonları ve ajur dekorasyonları yer almaktadır, fakat bazan altta yer alan İonik bölümün oldukça belirgin volütler kullanılarak düz, işlenmemiş bir impost’un onun
üzerine oturtulduğu da görülmektedir46.
Başlık tipinin orijinal formunun nerede ve nasıl çıktığı belirli değildir47, fakat
Deichmann Konstantinus sonrası bir döneme tarihlemektedir. Dalton da İmpost bloğun kökeninin doğu ve Suriye olduğunu iddia etmektedir. Hadrianoupolis’te bulunan impost başlıklarda, özellikle Kat.No.52 için bunu söyleyebiliriz, impost bölümünde bezeme olmadığı anlaşılmaktadır. Elimizde kalan örnekler içerisinde gövde kısmı oldukça az olduğu için herhangi bir monograma sahip olup olmadığının cevabını vermek zordur. İonik volütlerin üzerinde yer alan abaküs kısmı kalın değildir. Volütler seyrektir ve üç spiral çizgi belirgin şekilde görülmektedir. Volütün hemen yanında, diagonal şekilde, başlık vücudunun ortasına kadar uzanan üç tane yiv görülmektedir. Başlığın yapıldığı malzeme diğerleri gibi sert kireçtaşı değildir, daha yumaşak bir çeşidi olan kırıntılı kireçtaşından oluşmaktadır. Bu yüzden üzerinde çok yoğun korezyon izleri gözlemlenmektedir, aynı izleri kaideler ve sütunlarda da görmek mümkündür. Bu durum bize Kilise B’nin malzemesinin farklı bir taş ocağından geldiğini göstermektedir. Volütün alt kısmında, başlığın vücudunun
46 Yegül, s. 267. 47 Yegül, s. 267.
kırıldığı kesimde, kazıma tekniği ile yapılmış, daire şeklini andıran bezeme çizgisi görülmektedir, fakat bezemenin tamamını tahmin etmek mümkün değildir. İmpost tipi başlıkların dışında Kilise B’de bulunan farklı bir başlık, bize mimari plastik unsurların homojen olmadığını göstermektedir. Kat.No.53’ün üzerinde büyük ihtimalle güvercin olan bir kuş betimlemesi yer almaktadır. İki bölümlü başlık tipine ait olma olasılığı yüksek olan bir parçadır. İki bölümlü başlıklarda alt sıranın akantus yaprakları ile bezenmesi dekoratif bir kuraldır, abaküsün altında yer alan bölümde
hayvan protomları yer alır48. İki bölümlü başlıkların Bizans’ta kullanım süreleri uzun
soluklu olmamıştır49. İ.S. 5. yy.’ın ilk yarısında Theodosius zamanında ortaya çıkmış
ve yine aynı yüzyılın ikinci yarısında zirve yapmıştır İ.S. 500 yıllı civarında bahsi geçen başlıkların modası sona ermiştir. Kırıntılı kireçtaşından yapılmış olan başlık Hadrianoupolis’te üzerinde bir figüre sahip olan tek mimari plastik elemandır. Güvercin betimlemesinin seçilmiş olması, Hz. İsa ile bağlantılıdır, güvercin de balık gibi Hz. İsa’nın sembollerinden biridir. Gövde ve kuyruk kısmıyla beraber sağ kanadının oldukça büyük bir bölümü sağlam olarak bulunan kuşun diğer kanadı tahrip olmuştur, fakat yeri belirgin vaziyettedir. Kanat, kazıma tekniği ile dekore edilmiştir, tüyler kanat yüzeyinin ortasına çizilen dikey çizginin iki tarafına eklenen altı tane yatay çizgiyle betimlenmeye çalışılmıştır. Üç yatay çizgi kuşun sol tarafında gövdede yer almaktadır, bu bize gövdenin de çizgiler vasıtasıyla dekore edilmiş olma ihtimalini göstermektedir. Sırt kısmından betimlenen güvercinin kuyruğu üzerinde herhangi bir tüy bezemesi yapılmamıştır. Kartal gibi üzerinde kuş figürleri yer alan başlıklar iki bölümlüler arasında oldukça önemli bir grubu oluştururlar. Kilise B’ye ait olan iki bölümlü başlık İ.S. 6. yy.’ın ortalarına tarihlenmektedir. Kentin bir taşra yerleşimi olduğu göz önüne alındığında merkezi şehirlerde ortaya çıkan moda anlayışın taşrasına yayılması en az bir yüzyıllık süre içinde gerçekleşebilir. Bu durumda İ.S. 500 Kilise B’nin iki bölümlü başlıkları için erken bir tarih sayılmaktadır.
48 Dassmann, Ernst, Heinzgerd Brakmann, Carsten Colpe, Albrecht Dihle, Josef Engemann, Karl
Hoheisel, Wolfgang Speyer, Klaus Thraede, Reallexikon für Antıke und Christentum, Cilt XX, Anton Hiersmann, Stuttgart, s. 99.