Kentleşme Ekonomileri

İktisadi faaliyetlerin yer tercihi ve mekansal dağılımı çok sayıda faktörün etkisi altındadır. Ulaşım maliyetleri, hammadde miktarı,ucuz emeğin varlığı, temel enerji girdileri gibi unsurlar kuruluş yeri seçiminde öne çıkmaktadır. Firmalar yatırımlarını kendilerine avantaj sağlayacak bölgelere yoğunlaştırmayı tercih etmekte; üretimleri için gerek duydukları sermaye, teknoloji vediğer kaynaklara kentlerde kolayca ulaşabilmektedir (Brown, 1974: 79). Bu bakımdan, gerek GÜ gerekse GOÜ’de sanayinin kentlerde yığıldığı görülmektedir. Nitelikli işgücü, ulaşım olanakları, kaynaklara ulaşma, iktisadi faaliyetlerinin çeşitlilik kazanması, işbölümü ve uzmanlaşma gibi unsurlar kentleri çekici hale getirerek sanayive nüfusun kentlerde toplanmasına neden olmaktadır.

33

Kentlerde uzmanlaşma ve işbölümü yüksek düzeydedir. Bu durum kaynak kullanımında etkinlik artışı sağlamaktadır (Bishi, and Olajide, 2011: 2009). Harvey (2006: 243), kentlerde işbölümü ve uzmanlaşmanın artmasını, üretimi kolaylaştıran ve iktisadi faaliyetlerin çeşitliliğini artıran bir etken olarak görmektedir.

Gelişen ulaştırma altyapısına bağlı olarak kentlerdeki nüfus yoğunluğu ve hareketliliği üretim faaliyetlerini de çeşitlendirmiştir. Castells’e (1997: 57) göre, büyük kentler, karmaşık üretim birimlerinin ortaya çıkması ve iktisadi faaliyetlerin bir araya toplanmasıyla oluşmuştur. Nitekim kentlerin firmalarca kuruluş yeri açısından tercih edilmesi ve küresel ticaretin merkezi haline gelmeleri, firmaların birbirine yakın yer seçmelerinin sonuçlarındandır.

Birbiri ile ilişkili firmaların belirli bir alanda yoğunlaşması kümelenme olarak tanımlanmaktadır (Swann, and Prevezer, 1996). Bu yoğunlaşmayla, ürün için daha büyük bir pazar elde edilmekte ve üretim artışına paralel olarak ölçek büyümesi ile ilintili avantajlar yakalanmaktadır. Bu bağlamda kümelenmenin, ölçek ekonomileri ve dışsallıklar ile yakın ilişkisi bulunmaktadır.

Ölçek ekonomileri, firmaların tesis ölçeğini büyütmesi durumunda ortalama üretim maliyetinin düşmesine neden olan avantajlardır. Firmaların belirli bir ölçeğin üzerine çıkması durumunda, uzun dönem ortalama maliyetlerin artmasına neden olan dezavantajlar ise negatif ölçek ekonomileridir (Dinler, 2008: 202).

Grafik-18’deki KOM0 eğrileri kısa dönem, UDOM ise uzun dönem ortalama

maliyet eğrileridir. UDOM, ölçek ekonomilerinden dolayı önce azalıyor ve belirli bir tesisin üzerinde negatif ölçek ekonomileri nedeniyle yükseliyorsa, firma için uzun dönemde en düşük maliyetle üretim yaptığı bir tesis ölçeği var demektir. UDOM’un minimum olduğu noktada ona teğet olan kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin temsil ettiği tesis ölçeği, tam kapasite üretim miktarını gösteren optimal üretim tesis ölçeğidir.

34

Grafik-18:Optimal Üretim Tesis Ölçeği

Kaynak: Hirschey, 2009: 298.

Kümelenme kavramını ilk defa kullanan Marshall (1890), endüstri içinde firmaların üretim maliyetlerini incelerken, artan getirileri açıklamak için dışsallık kavramından yararlanmıştır. Eksik rekabetin olduğu bir endüstride marjinal sosyal fayda ile marjinal özel fayda arasında fark olduğunda dışsallıklar meydana gelmektedir. Kentlerde iktisadi faaliyetler sonucunda meydana gelen dışsallıklar endüstriyel yer seçimi ya da rekabet unsuru üzerinde belirleyici olmaktadır.

Dışsallık, firma ya da bireylerin gerçekleştirdiği faaliyet sonucunda başka üretici ve tüketici birimleri etkileyen bir fayda veya maliyetin ortaya çıkmasıdır. İktisadi faaliyet esnasında bir faydanın meydana gelmesi pozitif dışsallık, bir başka birime maliyet yüklenmesi negatif dışsallıktır (Stiglitz, 2000: 80). Örneğin, teknolojik yenilikler pozitif; göçler, hava, su ve çevre kirliliği, kanalizasyon ve trafik sorunları ise negatif dışsallıklar yaratmaktadır.

Kümelenme, kentleşme ve yerelleşme ekonomileri olmak üzere iki biçimde gerçekleşmektedir. Kentleşme ekonomileri iktisadi faaliyetlerin kentsel alanlarda toplanması ve toplam üretimin artması ya da azalması sonucunda üretim maliyetlerinin düşmesi veya artmasına yol açan dışsallıklardır. Yerelleşme ekonomileri ise belirli bir coğrafi alanda aynı endüstriye dahil olan firmaların oluşturduğu avantajlardır (Edwards, 2007: 112).

35

Kentleşme ekonomileri, sadece belirli bir endüstrinin değil, aynı coğrafi alanda bütün iktisadi faaliyetlerin ölçeğinin büyümesinden kaynaklanmaktadır. Oluşan dışsallıklardan sadece belirli bir endüstridekiler değil, tüm firmalar yararlanmaktadır. Bu açıdan, sağlanan faydalar, işletme ve sektöre dışsal olup, bölgeye içsel niteliktedir (Nakamura, 1985: 110). Bununla beraber, endüstriyel yoğunlaşma olumsuz dışsallıkların ortaya çıkmasına ve artmasına da neden olabilmektedir.

İktisadi büyümenin ve sanayileşmenin ilk gerçekleştiği yerler olan kentlerin, nüfusu ve iktisadi faaliyetleri çekme gücü kümelenme ile açıklanmaktadır (Ildırar, 2004: 89). Girdilerin temin edilmesine ve ürünlerin pazarlanmasına ilişkin uygun koşulların mevcut olması firmaların kuruluş yeri seçiminde kentleri tercih etmesine neden olmaktadır. Kitlesel üretimin sağladığı ölçek ekonomileri avantajı, işgücü piyasasının genişliği, gelişmiş ulaştırma altyapısı, geniş pazarlara erişim imkanı, kısıtlı kaynakların daha etkin kullanımına imkan vermektedir.

Kümelenme, rekabet avantajı yaratmakta ve işlem maliyetlerini düşürmektedir (Porter, 2000: 19). Firmaların birbirine yakın bölgelerde ya da bir arada faaliyet göstermelerinden kaynaklanan olumlu dışsallıkların varlığı üretim ve dağıtım faaliyetlerinin etkin bir şekilde yürütülmesine katkı sağlamaktadır. Bu bakımdan, uzmanlaşma, işbölümü, ölçek ekonomileri ve artan verimlilik nüfusun ve iktisadi faaliyetlerin kentlerde yığılma eğilimini ortaya koymaktadır.

Kümelenme, yeni firmaların oluşumunu, firmalar arasında teknoloji transferini ve bilgi yayılımını kolaylaştırmaktadır. Her bir firmanın üretim süreçlerinin farklı aşamalarında uzmanlaşması, firmalar arasında işbirliğini beraberinde getirmektedir. Böylece firmalar birbirleriyle girdi-çıktı ilişkisinde bulunmakta ve diğer firmaların faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan dışsallıklardan yararlanabilmektedir.

Endüstrinin genişlemesi nedeniyle bir firmanın malın belirli bir parçasının üretiminde uzmanlaşması dışsal ekonomilerin tipik bir örneğidir. Bu uzmanlaşma, firmanın üretim ölçeğindeki büyümeyle beraber üretim maliyetlerinde azalma meydana getirecektir (Ertürk, 1997: 63). Grafik-19’da uzmanlaşma yoluyla ortaya çıkan maliyet azalışı görülmektedir. TOM eğrisi firmanın toplam ortalama maliyet eğrisi, ÜOM ise uzmanlaşılan ürünün ortalama maliyet eğrisidir. 0-Ü1 üretim

36

düzeyinde toplam ortalama maliyet 0-M1’dir. Eğer firma belirli bir parçanın

üretiminde uzmanlaşır ve ölçeğini artırırsa, uzmanlaşılan ürünün üretimi Ü3’ten Ü4’e

yükselecektir. Maliyetin M3’ten M4’e düşmesi ise TOM1’i TOM2’ye kaydıracak ve

nihai ürünün maliyeti M2’ye düşecektir. Böylece tüm endüstrinin faydalanacağı

dışsal ekonomilerin avantajı ortaya çıkacaktır.

Grafik-19: Ölçek Ekonomileri ve Firmanın Ortalama Maliyetindeki Azalma

Kaynak: Sullivan, 1990: 95.

Kümelenme içindeki firmaların az sayıda malın üretiminde uzmanlaşarak ölçek ekonomilerinden faydalanmaları, kendi birimleri dışındaki üretime kolayca ulaşmaları ve üretim süreçlerini paylaşmaları, sorunların çözümünü kolaylaştırmakta ve işbirliğini teşvik etmektedir. Bununla birlikte, kümelenmenin kendi içinde genişlemesi ve kümelerin çoğalması başlangıçta pozitif dışsallıklar sağlarken, ilerleyen dönemlerde sosyal maliyetler ve olumsuz dışsal ekonomiler ortaya çıkarmaktadır. Çevre kirlenmesi, altyapıda kapasite yetersizlikleri nedeni ile oluşan sorunlar ve toprak rantının artması negatif dışsallıklardan bazılarıdır. Bunları aşabilmenin yolu firmaların kümelenmesini yakın veya uzak çevreye yaymaktan geçmektedir (Erkan, 1987: 137).

37