Kelime Sonunda Ünlü Düşmesi: Daha çok kelime başı ve ortasında görülen ünlü

düşmesine az da olsa rastlanmaktadır: ġasdamonÒmu<kastamonu mu(1/16), yedÒdene<yedi tane(37/18), …

ÜNSÜZLER

Kastamonu Merkez ağızlarında “b, c, ç, d, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z” ünsüzlerinin yanı sıra şu ünsüzlere rastlamaktayız.

Ç ünsüzü : c-ç arası ; yarı tonlu c ile başlayıp ç ile tamamlanan ortak boğumlanmalı

bir ç ünsüzüdür58: m¿ktaÇ<muhtaç(1/104), yaluñuzÇa<yalınızca(3/226), saÇda<saçta (4/93), ġoveÇ<güveç(4/114), hiÇ(7/9), saÇ(17/87), …

© ünsüzü : “ç” ile “ş” arası bir ünsüzdür: ge©tim<geçtim(1/3), aÑa©dan<ağaçtan (1/127), a©līnı<açlığını(2/13), ü©(2/64), ile©leri<ilaçları(5/72), …

F ünsüzü : Yarı tonlu, “f” ile “v” arası bir f ünsüzüdür59: tāFıo<teyfik(11/7), haFızası<hafızası(15/39), pehliFanıñ(15/25), çerçeFe(19/80), hoşaF(39/31), Furunca<vurunca(40/24), şeFkedi(41/20), …

ġ ünsüzü : Arka damak g ünsüzüdür: ılġazdan(16/103), ġazuo<kazık(19/262), ġına<kına(20/21), ġarınnarını<karınlarını(44/14), başġa<başka(61/4), ġasdamonu’ya <kastamonu’ya(53/5), …

j ünsüzü : Kalın ünlülerle kullanılan ön damak g ünsüzüdür60: üsjara<rüzgâra (1/126), tezjah<tezgâh(4/167), ġararjahı<karargâhı(16/54), dezjah<tezgâh(51/24), …

# ünsüzü : Orta damak g ünsüzüdür. İnce ünlüleri kalınlaştırcı etkisi vardır:

#ßtüryon<götürüyorum(1/28), #ßz<göz(5/74), #ßrüşümüz<görüşümüz(17/9), #úleştúÉlerni(25/11), #ßnderdim(32/34), …

58 _{krş.Mukim Sağır, (1995): “Anadolu Ağızlarında Ünsüzler”, Türk Dili Aaraştırmaları Yıllığı Belleten,}

s.393-394

59 _{krş.Sağır, 1995:395; Gülsevin, 2002:15} 60 _{krş.Gülsevin, 2002:14; Kalay, 1998:39}

& ünsüzü : Boğazdan telaffuz edilen g ünsüzüdür: &ara<kara(1/26), &artımız(2/39),

&ıyma<kıyma(13/3), &ıro<kırk(14/87), …

k ünsüzü : Nefesli h ünsüzüdür: m¿ktaÇ<muhtaç(1/104), sokbet(4/84), mıkınatlīndan(8/44), ekliyeti(19/171), …

l ünsüzü : Tonsuz, orta damak, sızmalı h ünsüzüdür: mılTarları(1/37),

tarilde(1/38), ıltiyerin(2/78), mılların(5/24), …

ã ünsüzü : Düşmek üzere olan, belirsiz h ünsüzüdür: ãalbuki(38/120), aãladdan(39/32), …

o ünsüzü : Arka damak k ünsüzüdür: ooousundan(19/10), oapınıñ(3/137), oareli(9/65), oumaya<komaya(19/54), outsal(11/27), …

K ünsüzü : Yarı tonlu, k ile g arası bir ünsüzdür61: dibeK<dibek(39/1)

O ünsüzü : Yarı tonlu arka damak “o” ile “ġ” arası bir ünsüzdür: yaptuO<yaptık

(1/6), veyaOut<veyahut(3/202), çıOdı(14/6), OaraŞdan(15/5), doruOlarıñ(40/19), …

p ünsüzü : Kalın ünlülerle kullanılan ön damak k ünsüzüdür62: pāt<kâğıt(1/27), devrepaniye(4/40), mepanla<mekânlar(11/2), pabe<kâbe(11/15), hipaye(12/24), pamili(17/38), dükpanla(17/96), pāfirle(30/4), intipal(32/66), impan(32/206), …

61 _{krş.Gülensoy, 1988:19; Gülsevin, 2002:15; Sağır, 1995:400} 62 _{krş.Kalay, 1998:39; Gülsevin, 2002:15; Sağır, 1995:399}

É ünsüzü : Orta damak k ünsüzüdür. İnce ünlüleri kalınlaştırcı etkisi vardır: Éúrek<kürek(2/26), túÉenmiş(3/200), sßÉdü<söktü(5/128), şúÉr<şükr(8/1), …

q ünsüzü : Kalın ünlülerle kullanılarak ince telaffuz edilen ön damak l

ünsüzüdür63_:

fiqan(1/34), meseqa(5/7), inkiqab(9/69), heqālinen(13/44), seqam(14/3), quzum(17/78), qazım(21/105), keqam(23/31), istikqal(32/147), viqayet(42/33), …

ñ ünsüzü : Damaklı geniz ünsüzüdür. 64 Kastamonu Merkez ağzında yaygın bir kullanımı olan bu ünsüz, Eski Türkçede olduğu gibi kelime köklerinde, ilgi halinde, ikinci şahıs iyelik ve fiillerin çekimli şekillerindeki ikinci teklik-çokluk şahıs eklerinde devam etmekte hem de değişime uğramıştır: malıñ(1/46), biñ(2/34), yeñi(3/84), çeñe(4/86), doñdūmayınca(9/33), öñlúÉ(10/31), dúñúr(14/50), eñ(12/22), aolıña(14/73), ġoñşumuz(15/87), añması(19/44), siñek(19/147), keñerine(19/106), deñizli(2/48), çiftiñizi(17/18), şeysiñiz(19/90), Éßyúñ ismi(9/14), yoluñ kenarında(15/76), divanıñ ailesi, ġadunlarıñ semedi(15/9), divanıñ(15/12), yapdıñ(36/51), sermişsiñ(31/34), çmnemissiñiz<çiğnemişsiniz(38/88), bulaceysıñız<bulacaksınız(61/38), …

Fakat yavaş yavaş günümüzde artık bu sesin de yapısıyla ilişkili olarak kaybolma ve değişme eğiliminde olduğu hatta bazen eski ve yeni şekillerinin bir arada bulunduğu görülmektedir:

Bu sesin artık telaffuz edilmemesi ve değişmesi sebebini Necati Demir, Tokat İli ve Yöresi Ağızlar’ında şu şemayla açıklamıştır:

63 _{krş.Kalay, 1998:40; Gülensoy, 1988:20; Gülsevin, 2002:15, Sağır, 1995:401}

64 _{krş.Buran, 1997:48; Ercilasun, 1983:99; Eren, 1997:33-34; Gemalmaz, 1978:151; Gülensoy, 1988:49-}

ng

m n g/ğ

Ø y v

Şekilden de anlaşıldığı üzere araştırma sahasına göre ses ikiye ayrıldıktan sonra bazı kelimelerde n, bazılarında ise g sesi tercih edilmiştir. Bunun sebebi olarak etnik unsurların yanında birçok dış etki de sayılabilir.

ñ sesinin ikiye ayrılmasından sonra n tarafını tercih eden kelimelerde ses düşmesi olmadığı için şekil pek bozulmamıştır. Ses ya n, ya da n’den değişen m ünsüzleriyle temsil edilmiştir. Yine ñ>n değişmesi için Eski Türkçe ve Orta Türkçede son sesi ñ olan kelimeler tek örneklik arz edecek şekilde diş ünsüzü n sesiyle temsil edilir65

Kastamonu merkez ağzında bu açıklama doğrultusunda görülen eski ve yeni şekiller bir arada görülmektedir: çeñe(4/86), çene(52/84), biñ(2/34), bin(3/109), deñiz(58/2), deniz(9/15), buñar(27/19), ġıropınar(15/27), doñ(9/33), anna<añla(5/1), annaş-<añlaş-(15/46), …

ñ<n<m Değişmesi: doñuz(1/162), domuz(<donuz<doñuz)(32/112), ġoñşu(56/58), ġonşu(4/109), ġomşu(3/132), …

Eski ve Orta Türkçe dönemlerinde, içerisinde ñ sesi bulunan kelimelerin ġ/ğ tarafını tercih edenlerinde durum biraz karışık görünmektedir. ñ sesi bölündükten sonra aynı yapıda kalmamış başka değişiklikler de uğramıştır. Sebebi g/ğ seslerinin hem kolay

eriyebilen bir yapısının olması hem de diğer seslerle kolayca değişme özelliğinin bulunmasıdır. Yani değişimin bu basamağı birkaç alt değişmeye daha uğramıştır.66 ñ > ġ/ğ > Ø değişimini için Necati Demir şu açıklamayı getirir:

“İki sesten oluşan ñ ünsüzünün aynı anda düşmesi mümkün değildir. Bu olay ancak sesin bölünmesinden sonra gerçekleşmiş olabilir. ñ sesi bölündükten sonra ġ/ğ ile temsil edilmiş, bu ses bir sonraki aşamada düşmüştür. Yani sesin en son yok olmasıyla sonuçlanan gelişmesi muhtemelen ñ>ġ/ğ>Ø değişmeleriyle ortaya çıkmıştır.”67

Kastamonu Merkez ağzında bu değişimi şu örneklerde görmekteyiz: dmnedi(<diğnedi<tıñladı)(21/151), ānaT(<aġnat<añlat), …

ñ > ġ/ğ > v Değişmesi: Demir, bu değişim için ñ sesinin bölünüp ġ/ğ sesine yönelmesinden sonra Kıpçak Türkçesi etkisiyele ġ/ğ> v değişimine maruz kaldığını belirtmiş ve bu durumla ilgili şu örnekleri vermiştir: gevşek(<geğşek<geñşek), dovuz(<doġuz<doñuz).68 Bu değişim örneğine Kastamonu Merkez ağzında rastlayamadık.

ñ > ġ/ğ > y Değişmesi: Bölge ağızlarında bol örneği görülen bu değişim için Necati Demir şu açıklamayı getirir:

“g tarafını tercih eden kelimelerin bir başka gelişmesidir. Kurallı olarak iç seste ñ bulunduran ve ince sıradan ünlülere sahip kelimelerde karşımıza çıkmaktadır. g ünsüzü ilk aşamada iki ünlü arasında ğ, daha sonrada y ünsüzüne değişmektedir.”69

Kastamonu Merkez ağzında yukarıdaki açıklamayı destekleyen bol örnekler mevcuttur: deyiz (<değiz<deñiz) (3/221), #ßynek(<göğnek<göñlek) (4/169), #ßynü(<göğnü<köñülü) (3/189), … 66 _{Demir, 2006:69} 67 _{Demir, 2006:69} 68 _{Demir, 2006:70} 69 _{Demir, 2006:70}

¶ünsüzü : Düşmek üzere olan bir n ünsüzüdür: geli¶ce(3/202)

P ünsüzü : Yarı tonlu “b” ile “p” arası bir ünsüzdür70: ısPanao(1/13), heP(2/40),

aPlayı(2/83), yıoanıP(19/246), dolaPda(2/86), otomoPil(4/146), ġıPrıs(15/63), yaPdıla(16/55), Peki(25/5), açıP(35/15), esaP<hesap(38/27), ġuPreye(39/70), …

¸ ünsüzü _{: Düşmek üzere olan r ünsüzüdür: #ßtü¸yon<götürüyorum(1/28),} dura¸<durur(13/6), ġu¸t(38/128), ü¸sjar(39/28), …

v ünsüzü : Titrekliği uzatılan r ünsüzü: vöv{z<veririz(3/31), vuvunca<vurunca (5/2), vuvmaz<vurmaz(5/21), …

S ünsüzü : “s” ile “z” arası bir ara ünsüzüdür71: olmaS(1/14), edemeyüS(2/41), herkeS(2/50), sekiS(1/98), açabiliyoS(3/9), yazaruS(3/10), cuS(10/30), çoÑïrüS(3/36), sararuS(3/36), ıslaruS(3/36), soyaruS(3/37), ġazaruS(3/139), yaparuS(3/139), …

Ş ünsüzü : “ş” ile “j” arası bir ünsüzdür: oaraŞ(15/3), araŞ(24/24), saŞda(14/28), OaraŞdan(15/5), …

T ünsüzü : Yarı tonlu “t” ile “d” arası bir ünsüzdür72: abdesTiñ(1/10), ānaT(1/1), mılTarları(1/37), Tutuya(1/51), neTsinle(14/5), işTe(1/19), süT(1/102), faġaT(1/151), işTi(1/184), sēTlik(3/204), otutTurula(14/49), semeT(14/80), yeTmiş(15/18), elleÑuT(15/19), yiÑiT(15/25), ġuraoTan(32/39), ahlaT(38/135), armuT(38/135),

70 _{krş. Gülensoy, 1988:20; Gülsevin, 2002:15; Sağır, 1995:403} 71 _{krş. Sağır, 1995:405}

ġurT(16/106), kerpüTü<kerpiçi(17/34), çeşiT(19/36), eT(39/94), saşTa<saçta(35/17), müsaiT(36/34), …

º ünsüzü : Düşmek üzere olan bir y ünsüzüdür: sermeºi(4/1), ġışıºın(10/19),