Keban Madeni Kazâsı

Makr vilayetin Harput’a naklinden mukaddem Harput'la mülhakatından Diyarbekir ve Halep ve Urfa ve Gümüşhane ve Yozgad’a varınca bir eyalet-i cismiyenin mekri iş bu Keban kazası olarak buda Made'nin germi-î imalatı ve terk-i varidatı mutaleasına ibtina edilmiş olduğu bi iştibahdır vukuat-ı kadimesi ma’lum değil ise de tayin olan zevat Maden nezareti unvanıyla mensub olarak bin yüz kırk üç tarihinde nezaret-i mezkureye (Bedri Ağa) namında bir zat memur olub bu zatın hengam-ı nezaretinde harekat-ı arzden yıkılmış olan mağara derununda bulunan amele kazazede olub bunların ekseriyesi ekrâd bulunmak mülabesesiyle Ruesayı ekrâdın tahacimiyle emin mümi-iley katl ve yetmiş kadar Kalı fırunları ihrak ve tahrip olunarak Maden-i mezkür yirmi sene kadar düçar-ı terk ve tatil olmuşdur muahiren yani bin yüz altmış dört tarihinde (Ispanakçı Mustafa Paşa) ta’yin olunarak ekrâdın tarafından adem-i kabulde ısrar gösterilmesiyle müşarun-ileyh Palu kazasına çekilub oradan nehran Kelek ile Maden'e bal-u sul tabir-i istikrarıyla harebazar olan Maden'i yeni baştan (s.64) ihya yedi sene kadar Maden nezaretinde hadimet-i mebrure ibraz ve icra eylemişdir yüz yetmiş iki tarihinde (Mehmed Bey) namında bir zat-ı celb ile Maden idaresini mir- mümi-ileyhin bil-tevfiz kendileri valilikle Diyarbekir'e azimet ve müma-ileyh Memed Bey dahi on dört sene kadar Maden-i mezkure nezaret eylemişdir muharen mir-müma- ileyh orada vuku irtihali ile bin yüz seksan yedi senesinde (Yeğin Ağa) namında bir zat Maden emini tayin olunub iki sene kadarda Ağa müma- ileyhe ifayı hadimet iderek bunun dahi seksan sekiz de vuku vefatı üzerine tahrir terekesine Ziya Yusuf Efendi me’mur olub Maden eminliği dahi kendisine ilave-i memuriyet buyrulmuş ve müşarun- ileyhin eser, himmet ve gayreti olarak o sırada (on bin kayaya karib) sim saf ve buna mümesil kurşun husule gelmesiyle müşarun-ileyhin bu hedimetini takdiren rutbe-i vezaret-i tevcih ve iki sene sonrada menseb-i celil sadar-ı tazimetiyle tayin ve terfi buyrulmuş ve o zamanda ki bir sair bilagat-ı masir tarafından (Padişaha Maden'de buldu

mihrine layık Kehr) mısra-ı garasıyla tarih-i rengin inşad kılınmışdır bin iki yüz üç salında İran Devletiyle Devlet-i Aliye yanında muharebe açılmasıyla muşarun-ileyh ka’im biraderi (Abdi paşayı) yerine vekil bırağarak kendisi Erzurum'a azimet ve hitam-ı meselede Bağdat vilayeti valiliği dahi inzimam buyrulmasıyla ordan Palu kazasına muavedetle Bağdat’a gitmeyerek yine Keban’a avdet ve kaim biraderi Abdi Paşayı Erzurum valiliğine ta’yin ile burada tercih-i ikamet eylemişler isede o esnada Mısırın Fransalu tarafından istila olunmasından dolayı memuren canibi Mısır'a azimet ve bir iki sene zarfında (binaportdan) Mısırın fetih ve istirdad kılındıktan sonra kendüsü tekrar Madene gelerek yirmi iki tarihine kadar Maden nezaretinde devam-ı bade der-saatde azimetle umur nezareti kethüdasi İzmirli Ahmed Paşaya tefviz buyurmuşlardır.Ulu himmet ve hamiyet ve diyanete Nuru Osmanı cami-i şerifi vusat ve resminde olan cami- i kütüphane-i ve sair asar-ı delalet ider (Rahmetullahı aleyh) müşarun-ileyh Ahmed Paşa dahi yirmi (s.65) dokuz tarihine kadar senvi dört beş bin kıyeye karib sim saf ve buna mümasil kurşun husule geturmiş olduğundan Trabzon ve Gümüşhane madenleri nezaretine tayin buyrularak methi azimet iken o sırada Harput hanedanından (Çöteli Zade Memili Ağa) ile meyanelerinde vuku bulan bir menazie üzerine Ağay-ı müma- ileyhi katl eylediğinden naşı emvali ve eşyası canib-i miriden zabt ve kendisi Amasya'ya nefi olunarak yerine Anadolu valiliği inzamıyla büyük emiri ahur (Mustafa Paşa) bil- tayin iki yüz yirmi dokuz tarihinde Maden’e müvasalet ve bir sene kadar nezarat etmiş isede vuku vefatıyla otuz bir tarihinde ( İçelli Ahmed Paşa) bil ta’yin ile bu dahi bir sene kadar ifa-i mevribiyet iddikten sonra Erzurum valiliğine tahvil-i memuriyet idub yerine ( Zağiranbolulu Salih Paşa) ta'yin olunarak bin iki yüz otuz iki tarihinde Maden'e muvasaletle iki sene kadar ifa-i hın-ı hidmet ettikten sonra emiril-hac olub Şam-ı şerife azimet ederek yerine sadır-ı esbak merhum Rauf Paşa ta’yin buyurulmuşdur. Müşarü’n –ileyh dahi iki sene müddet-i ifa-ı memuriyetiyle İran seferine memur olarak yerine dairesi ağavatından (Şakir Ağa) ta’yin idilmişdir. Otuz dokuz tarihinde (Eğinli Salih Paşa) memur olub üç sene kadar icra-i hükümet ve Dersim eşkiyasının islah ve tedipleri içün Ovacığ'a azimetle o sırada Rusya muharebesinde Orduy-u Hümayun serderlığına tayin olunarak yerine Trabzon hanedanından Kavzıoğlu Feyzah Begi ta’yin eylemişdir.

Bin iki yüz kırk beş tarihinde dahi merhum Ziya Yusuf Paşa kölelerinden (Osman Nuri Paşa) memur olub üç seneden ziyade müddet-i ifayı memuriyetden sonra Harput hanedanında olub Diyarbekir valisi bulunan (Hacı İbrahim Paşa) tayin olunarak

Diyarbekir'den Mamuretü’l-Aziz’e müvaseletinde hanesinde keyifsizlenüb irtihali dar-ı beka eylediğinden yerine (Damadı İshak Paşa) bil-ta’yin, üç sene kadar ifayı (s.66) vazife-i nezaretle ba’d Diyarbekir vilayetinde tahvil-i memuriyet etmişdir kırk dokuz senesi evahirinde (Sivas ve Diyarbekir ve Maden) vilayetleri inzimamıyla tayin buyrulan (sadr-ı esbak Reşid Paşa’nın) maiyetinde kırk tabur asakir-i şahane olduğu halde Malatya’ya kadar gelub taburları orada bırağarak kendusi dairesi halkıyla beraber Maden’e azimet ve Made'nin germi-i imaline sarf-i himmet ve mikdarı hasılatı konturatviye rabt ile (mutasarruf) unvanıyla (Köstendil-i Mehmed Begi) tayin ederek kendisi yine Malatya'ya avdet ve oradan asakir-i şahaneyi bil-a isticab doğruca Harput’a azimetle şehr-i mezkur (bin iki yüz elli) tarihinde merkezi vilayet-i ittihaz olunmuş ve müma-ileyhe Mehmed Beğin iki seneden sonra infisal-i vuku bulunmasıyla yerine serasker Esbak Hafiz Paşa’nın biraderi (Ahmet Beğ) tayin ile dört sene kadarda müma- ileyhe ve üç sene kadar dahi (Köse Mehmet Paşa) namında biri ve dört sene bir müddetde Harput hanedanından (Süleyman Paşa) memur olmuşlardır.

Bu müddet zarfında usul-ü atika üzere yapılmış olan Kal-ı fırunları terk idilerek Avrupa’dan celb olunan mühendisler marifetiyle ve Amerika usuluyle yapılan kalhaneden daha ziyade hasılatı alınur iken mutasarrıflık merkezinin (Ergani) Madenine tahviliyle Maden idaresi dahi oraya rabta ve ilhak olduğundan müdür sıfatıyla Ağavedden gönderilub ve o ustalarla hısnı idare idilemeyüb hasılatı tedniye yüz tuttuğundan bila-hire mesarefetli iradına kifayet itmemekten naşi bil-kûlliye-i terk ve ta’til idilmiş ve mukaddema (üç bin haneli) bir belde-i ma’mur-e müşkilinde bulunan Maden kasabası elyevm üç yüz haneli bir kariye haline iktisab etmiştir mazelik madenin ve hameti havası dahi bu inkıraza sebebiyet viren ahvalin biri ve belki birinci iduki de dergardır,çünkü şu halde bile Maden ahalisi yaz mevsiminde orada (s.67) ikamet idemiyerek iki saat mesafede vaki (Birvan) nam kariyeye nakl etmektedirler.Kariye-i mezkurda merkez-i vilayete merbud olub bağçeleri latif suları soğuk ve hafif bir mevki dilgeşadır, içinde cami ve mektebi vardır,Maden kasabasında sadır-ı esbak Yusuf Ziya Paşa merhumun bina-gerdesi olarak bigayet-i mensi (bir cami şerif) ile yine müşarün- ileyhin bikayayı asar-ı hayriyesinden (bir kütüphane) ve derununda (üç yüz cild) ketbi ilmiye ve kezalik müessesat-ı müşarun-ileyhinden (cisim ve kargir bir hamam) mevcuddur.Kasaba derununda (Rum ve Ermeni milletlerine mahsus kiliseler) bulunduğu gibi, kasabaya bir çarık mesafede asar-ı atikeden mezin ve mensi (bir Rum kilisesi) vardır.

Maden de bir bab-ı rüştiye mektebiyle üçü Müslim ve üçü Gayr-ı Müslim içün altı bab ibtidaiye mevcuddur kaza-i mezkur merkezine on saat mesafede vaki Kal’a kariyesinde (Abdülvehab Gazi) ve yine Maden'e beş altı saat mesafede (Şeyh Hasan Rezakı) hazretlerinin merakid muhteremeleri mevcuddur,ziyaretleriyle istifaza idülür. (silik)

Maden kasabasının mevk-i merkezi vilayete nisbeten engin olduğunda tarafında sebzeler oradan gelur, ve fakihanide mütenevvidir. (Erguvan Nahiyesi) oraya merbud olub nahiye merkezi (Tahir Köyü) denilen kariyedir. Maden merkez kazasına merbud kurayla Erguvan nahiyesinin arazi-i mezrua ve gayr-i mezruası 418529 dönümden ibaredir. Ahalisi ziraatle meşgul olub arazisi menbed ve mahsüldardır.