Kavram ve Kelime Öğretimi

Öğretim, öğrenmenin amaçlı ve düzenli bir şekilde yapılandırılmasıdır. Bir başka deyişle öğretim programındaki kazanımların belirli stratejilerle gerçekleştirilmesidir. Türkçe derslerinde kavram öğretimi ile kelime öğretimi arasındaki farkı tarif etmek zordur. Ancak şunu söylemek yerinde olacaktır: kavram öğretimi ve kelime öğretimi birlikte gerçekleştirilir.

Türkçe dersi öğretim programında (2019) kelime ve kavram öğretiminin söz varlığı kazanımları (okuma öğrenme alanı) ile gerçekleştirilmesi amaçlandığı gözlenmektedir. Bu kazanımlar şu şekilde sıralanabilir: “bağlamdan yararlanarak bilmediği kelime ve kelime gruplarının anlamını tahmin eder”, “kelimelerin zıt anlamlarını bulur”, “kelimelerin eş

anlamlarını bulur”, “ eş sesli kelimelerin anlamlarını ayırt eder”, “ okuduğu metindeki gerçek, mecaz ve terim anlamlı sözcükleri belirler”, “deyim ve atasözlerinin metnin anlamına

katkısını kavrar (sadece 4. sınıfta)”. Bu kazanımlardan hareketle Türkçe derslerindeki kelime ve kavram öğretiminin metin temelli yapıldığını söylemek mümkündür. Ancak eş anlam, zıt anlam, eş sesli kelimelerle ilgili kazanımlar etkinliklerle gerçekleştirilebilir. Dolayısıyla özellikle eş anlam ve zıt anlam konusunda öğrencilerin kavram bilgisi önem taşımaktadır.

Metinde anlamı bilinmeyen kelimelerin dolayısıyla kavramların anlamı metnin bağlamından hareketle tahmin edilebilir. Öğretmen rehberlik rolü aracılığıyla öğrencilerin tahminlerini değerlendirir. Yanlış veya uzak tahminleri ipuçları vererek öğrencinin kelime ve kavramın anlamını bulmasına yardımcı olur. Bu ipuçlarının verilmesinde ve öğrencinin

değerlendirmesinde kavram alanı ve kavram kategorileri temel oluşturur.

Öğrenme ortamında kavram öğretimi şöyle gerçekleştirilebilir (Çetinel, 2019):

öğrenciye kazandırılacak kavramı belirten kelime verilir. İlgili kavramın tanımı yapılır.

Kavramın ayırt edici özellikleri verilir. Öğrenciden kavramın alanına giren ve girmeyen örnek vermesi istenir.

Kavram öğrenimi ve öğretimini etkileyen bazı faktörler aşağıdaki gibi özetlenebilir (Ay, 2018; Malatyalı & Yılmaz, 2010; Uc, 2019):

 Kavram öğretilirken kavramın isminin verilmesi öğrenmeyi basitleştirir.

 Öğrenci, soyut kavramlara nazaran somut kavramları daha kolay öğrenir.

 Ayrı olan kavramların öğrenilmesi birleşik kavramlara göre daha kolaydır.

 Zaman, dikkat, hafıza, kültür, dil vb. unsurlar kavram öğrenimini etkiler.

 Bir kavramın özellik sayısı azaldıkça öğrenilme durumu o kadar kolaylaşır.

 Kavram öğrenciye kazandırılacak iken oldukça fazla örnek verilmesi kavramın öğrenilmesini kolaylaştırır.

 Kavram için verilmiş olan örneklerin benzer özellikler taşıması ve kavramı çağrıştırması gerekir. Örnekler karmaşık olmamalıdır.

Öğrencilere verilen kavramın özelliklerini öğretmenin öğrencilere hazır olarak vermesinden daha çok öğrencinin kendisinin keşfetmesi öğrenmeyi kolaylaştırır.

Kelime: “Bir veya birden çok heceli ses öbeklerinden oluşan, aynı dili konuşan kişiler arasında zihinde tek başına kullanıldığında somut veya soyut bir kavrama karşılık olan yahut da somut ve soyut kavramlar arasında geçici ilişkiler kurmaya yarayan dil birimi” (Korkmaz, 2007:114).

Zihinde bir kavramı tanımlayan ya da birbirinden farklı kavramlar arasında ilişki kurulmasını sağlayan dilsel birim kelimedir (Kurudayıoğlu & Karadağ, 2005). Tanımlardan anlaşılacağı üzere kelime ve kavram arasında yoğun bir ilişki bulunmaktadır. Bir birey dil edinimi sürecinde ne kadar çok kelime ve kavram öğrenirse dünyayı, kendisini, durumları, akademik bilgiyi o denli çok anlar ve bunları anlatır. Dolayısıyla kelime ve kavram öğrenme söz varlığını geliştiren bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kişinin kendini ifade ederken ve iletişim kurarken kullanmış olduğu kelime bilgisi büyük önem taşır. Çünkü sahip olduğu kelime bilgisi kişinin kendini ifade etmesini ve karşısındakini anlamasını sağlar. Kişinin sahip olduğu kelimelerin bütününe kelime hazinesi (sözcük dağarcığı) denir (Özbay & Melanlıoğlu, 2008). Kelime hazinesi gelişiminde somut kavramların öğretilmesinden başlanmalıdır. Fiziksel ve zihinsel gelişime paralel olarak öğrenim kademesi arttıkça soyut kavramların kelime hazinesini genişletmesi beklenir (Arı, 2008). Kelime ve kavram öğretiminde dildeki sık kullanılan kelimeler üzerine yoğunlaşılması gerektiğini belirten birçok araştırmacı vardır ( Arı, 2008; Karadağ, 2013; Kurudayıoğlu &

Karadağ, 2005). Kelime sıklığı belirli bir uzunluktaki bir metinde aynı birimin gerçekleşme sayısıdır (Vardar, 2002:174). Türkçede sık geçen kelimeleri öğrencinin bilebileceği varsayılır.

Sıklığı az olan kelimeleri bilme ihtimallerinin az olacağı beklenir. Dolayısıyla sıklık listelerindeki kelimelerin sırasına göre yapılacak bir kelime ve kavram öğretimi daha etkili olur. Türkçe derslerinde öğretim programındaki kazanımları gerçekleştirmek için metne bağlı veya metin dışı kelime öğretimi etkinliklerinde belirli ilkelere uyulmalıdır.

Kelime öğretiminin ilkeleri şöyle sıralanabilir (Karadağ, 2013):

 Kelime öğretiminde dilin en sık kullanılan kelimelerine öncelik verilmelidir.

 Yaş düzeylerine göre öğrencilerin kelime hazinesinin tespit edilmesi,

öğrencilere hangi kelimelerin öğretileceği sorusunun önemli cevaplarındandır.

 Öğretilmesi hedeflenen kelimelerle, öğrencilerin sahip olduğu kelimeler arasında anlam ilişkileri kurulmalıdır

 Kelime öğretimi sürecinde kelime hazinesinin genişlik, derinlik ve ağırlık bakımından geliştirilmesi hedeflenmelidir.

 Yeni öğrenilen kelimeler, konuşma ve yazma becerileri aracılığıyla üretici kelime hazinesine dâhil edilmelidir.

 Kelimelerin söyleniş özellikleri öğretilmelidir.

 Kelimelerin yazım özellikleri öğretilmelidir.

 Hedef kelimeler bağlam aracılığıyla öğretilmelidir.

 Türkçe kelimelerin öğretiminde, kelimelerin kökteşlik özelliğinden yararlanılmalıdır.

 Kelime öğretiminde öğrencilere kelime öğrenme stratejileri kazandırılmalıdır.

Bu ilkelere bağlı kalınarak yapılan kavram ve kelime öğretimi sayesinde öğrencilerin kelime hazinesi geliştirilebilir. Kelime hazinesinin zenginliğini arttırma ve kullanma Türkçe dersinde en iyi şekilde yapılır (Kavcar, Oğuzkan & Sever, 1995). Türkçe dersinde kelime hazinesini zenginleştirme etkinlikleri ile bireyin düşünce dünyasını geliştirmesi ve dili daha iyi kullanması amaçlanır. Bireyin kelime ve kavramca zengin olması düşünce açısından da zengin olmasını sağlar (Özbay & Melanlıoğlu, 2008).

Bireylerin kavram ve kelime öğrenmesini kolaylaştırmak için şu yöntem ve teknikler kullanılabilir (Uc, 2019):

 Anlam çözümleme tablosu,

 Zihin haritaları,

 Kavram haritaları,

 Kavramsal değişim metinleri,

 Kavram ağları.

Kavram ve kelime öğretiminin daha işlevsel ve ilkokul öğrencilerine hitap edecek şekilde gerçekleştirilmesi için wisemapping, bubbl.us, wordwall.com gibi kavram haritası uygulama sitelerinden yararlanılmalıdır. Bu uygulamalar aracılığıyla yapılacak kavram öğretimi etkinlikleri öğrencilerin sıkılmasını engelleyebilir ve böylece dersler daha eğlenceli hâle gelebilir.