Yukarıda anlatılmıĢ olan kuramlar, kariyer tercihini, kiĢinin sosyal çevresiyle bütünleĢmesine olanak sağlayabilmek cinsiyet faktörü, kültürel etkiler, insan iletiĢimi, değer yargıları, topluma uyum sağlayabilme, sorumluluk sahibi, kariyerinde kendini ispatlayabilme ve kariyer geliĢimi gibi değiĢkenler ile anlatılmak istenmiĢtir (Vurucu, 2010). Yanı sıra diğer araĢtırmacılar ise kariyer tercihini ve geliĢimsel boyutunu karar verme aĢaması olarak incelemektedirler. Bu aĢamada kiĢiler tercihlerle alakalı araĢtırıp bilgi sahibi edinir, edindiği bilgileri kafasında ölçer ve son olarak karara varırlar.
Ġnsanoğlu büyüyerek yaĢamın her evresinde süre gelen karar verme, en önemlisi de gençlik evrelerinde daha da önem arz etmektedir. Doğru ve bilinçli kararlar verebilme, kendini tanıyan bir gencin en hayati bireysel özellikleri arasında olduğu söylenmektedir. Ergenlik çağında alınan kararlar, kiĢinin fizyolojik sağlığını, psikolojik sağlığını, kariyerini ve toplum tarafından onaylanması açısından tüm hayatı boyunca ergenin kiĢisel ve ruhsal geliĢiminde etkili baĢrol oynayabileceği düĢünülmektedir (Mann ve vd. 1989). Ergenlik çağında verilen tercihler tüm hayatını biçimlendirebilmekte, geniĢletebilmekte ayrıca olumsuz olarak kısıtlayabilmektedir. Genel olarak 14-15 yaĢlarındaki gençlerin çoğu sorunlarına çözümler üretebilmekte ve problemlerini soyut olarak düĢünerek irdeleyebilme yetkinliğini kazandıkları düĢünülmektedir (Mann ve vd. 1989). Gençlik döneminin sonlarında olan gençler, bir den fazla opsiyon üretebilmekte, ileriye yönelik alacakları kararların doğrultusunda oluĢabilecek sonuçlara karĢı daha hassasiyet göstermekte, yardım alabilmek için konusunda uzman yeterli gördükleri kiĢilere danıĢmakta ve görüĢ almaktadırlar (Kuzgun, 2003).
2.4.1 Hilton’a Göre Karar Verme
Hilton (1962) ele aldığı kuramda daha değiĢik olarak karar vermenin mesleki boyutunu incelemiĢtir. Hilton‟a göre, mesleki karar verme aĢamasının en önemli özellikli unsuru, kiĢinin kendisiyle olan ve sosyal çevresiyle olan etkileĢimi sonucu oluĢabilecek olumsuz düĢünceleri ve tutarsızlıkları en aza indirmektir. KiĢinin kariyer tercihinde bulunurken yaĢayabileceği zorluklar ve olumsuz düĢünceleri sınırlandırmaya çalıĢılmaktadır. Bu yüzden tercihte bulunurken oluĢabilen tutarsızlıklar sebebiyle ve nasıl sınırlandırılabileceği önem arz etmektedir. Hilton olumsuz düĢünceleri çoğaltan etkenleri Ģu biçimde verilmiĢtir (Yılmaz, 2011).
Tercihte bulunulacağı sürenin kısıtlı olması, ZorlaĢtırıcı bir sosyal çevrenin olması,
Farklı bir mesleğe yöneliminin yüksek olması,
Kariyer seçiminde bulunurken bir den fazla tercihlerin olması, Ġstenilen mesleğe olan kabiliyetin sınırlılığı,
Birden fazla istenilen mesleklerin olması,
Tercihte bulunulacak mesleklerin birbirine yakın oluĢu,
Tercihlerde bulunulacak mesleklerle ilgili yeterli donanımın olmaması,
Alınacak olan karar sonrası tekrardan değiĢikliğin yapılamaması, Ġleriye dönük kariyer planı yapılamaması,
YaĢanılan ülkeye özgü toplumsal ve kültürel baskılar hissedilmesi,
Hilton (1962) yukarıda verilen olumsuz süreçlerin en aza indirilebilmesi için üç biçimde aĢağıda verilmektedir (Yılmaz, 2011):
2. Tercihte bulunulurken ki zamanın iyi değerlendirilmesi,
3. Ġstenilen kariyerin kendine has olan gereksinimlerinin iyi araĢtırılıp kiĢinin özellikleriyle uyumunu ölçebilmesi.
2.4.2 Gelatt’a Göre Karar Verme
Gelatt (1989), karar verme aĢamasında “olumlu belirsizlik” ifadesini ele almıĢtır. Karar verme; birikim, eylem ve tercih olmak üzere üç dönemde incelemiĢtir. KiĢilerin karar alabilmesi için araĢtırıp yeni bilgiler öğrenmesine ve oluĢan yeni bilgilerle tekrardan değerlendirme yapması gerekmektedir (AvĢaroğlu, 2007).
KiĢi akıllıca düĢünerek kendine uygun bir karar alsa bile sürekli değiĢen toplum sebebiyle aldığı karar ilerleyen zamanda yanlıĢ bir karar haline dönüĢebilmektedir (AvĢaroğlu, 2007). Bu sebeple kiĢinin yüzleĢtiği belli olmayan durumlara yönelik uyum gösterebileceği tercihlerde bulunması beklenmektedir. Pozitif meçhul ifadenin kullanırken karar alan kiĢi, ileriki dönemden belirgin olmamalı, belirsizliği negatif bir aĢama olarak ele almamalı, mevcut olan bir gerçeklik ve aĢama olarak ele alınıp güvenmelidir. Okullardaki rehberlik servisi ve mesleki danıĢmanlar, kiĢiye anlamlı karar alma yeteneği oluĢturmayı hedeflemeli ayrıca belirsiz boyutlarda bütünleĢme sağlayabilme seviyesini iyileĢtirici yönlendirmeler sağlamalıdırlar.
Gelatt (1962) bir karar alma sorunu ile karĢı karĢıya kalan kiĢinin ilk olarak prosedür ve değer düzenleri gereksinimlerine ihtiyaç duyulduğu varsayılmaktadır. Bu düzende karar alma dönemleri aĢağıdaki biçimde kalıplaĢtırılmıĢtır:
Yordayıcı sistem: Tercihler, davranıĢın neden olacağı olumlu veya
olumsuz getiriler (imkanlar) ve bu çözümlere eriĢebilme ihtimali, Değer sistemi: Olabilirliği yüksek olan neticelerin gerçekleĢebilme
Karar sistemi: Tercihlerin önemlilik sıralarına göre gözden geçirilmesi (Doğan, 2010).
Ġnsanoğlu her ne kadar olumlu, gerçekçi ve detaylı birikim elde edebilirse, baĢka davranıĢları gerçekleĢtirmeye yönelir, alması gereken sorumlulukların net ve farkındalıklı bir algıya sahip olur. Alınacak her sorumluluk durumunda ortaya çıka bilecek olumsuz sonuçlardan kaçma ihtimali olmadığı gibi böyle bir Ģansıda bulunmaz. Bu yüzden esas gerekli olan Ģey insanın alması gereken sorumlulukların farkındalığıdır (Gelatt, 1962; akt. Doğan, 2010).
2.4.3 Bergland’a Göre Karar Verme
Bergland‟a göre, karar alma döneminde yerine getirilmesi gereken birkaç sürecin olduğu vurgulanmaktadır (Eldeleklioğlu, 1996). Bunlar;
• Sorunun ortaya çıkması; zorunlu olarak yeni bir davranıĢ kazanım arayıĢı ve onun alıĢkanlığa dönüĢtürülmesi,
• Sorunun açıklanması; problemin giderek ortadan kaldırılması gereken bir davranıĢ olarak belirtilmesi ve tanımlanması,
• Tercihlerin yaratılması; gerçekleĢebilme ihtimali en fazla olan tercihe eğilimde bulunma,
• Tercihler ile ilgili bilgi depolanması, her tercihin olumlu ve olumsuz sonuçlarının değerlendirilmesi,
• Öğrenilen bilgiler arzu ve istekleriyle kıyaslanarak ölçülebilir,
• Kendisine en uygun alternatifin karar verilerek, ileriye dönük plan ve programının çalıĢmaya konabilmesi
2.4.4 Littrel’e Göre Karar Verme
Karar alma dönemini kapsayan yakın araĢtırmalar Littrel (1987) tarafından yürütülmüĢtür. Littrel‟e göre karar alma dönemi yedi aĢamada belirlenmektedir. Bu aĢamalar;
Problemin Tanımı: Yapılacak olan tercihin bireyin hayatındaki yerinin
algılanması.
Amaçlar OluĢturma: Bireyi ilgilendiren özel hedeflerin alınabilmesi.
Kaynakların Belirlenmesi: Hedeflere eriĢebilmek amacı ile yerine getirilmesi gereken özelliklerin tanımlanması, bireysel, sosyal çevre ve ekonomik imkanların oluĢturulabilmesi.
Seçeneklerin Göz Önünde Bulundurulması: EriĢilebilir imkanların iyi ve
kötü etkilerinin gözden geçirilmesi ve bu tercihlerin eriĢilmesi istenen hedefe varılıp varılamayacağının değerlendirilmesi.
Karar Verme: Belirlenen hedeflere varılması tartıĢılan tercihlerden elenerek bir tanesine karar verilmesi.
Kararın Uygulamaya Konulması: Belirlenen seçeneğin yerine getirilmesi.
Sonuçların değerlendirilmesi: Var sayılan hedeflere yerine getirilip
getirilemediği ve sorunların ortada kalkıp kalkmadığı değerlendirilir.