Ana-baba bir kız kardeş (şakika, uht lehuma, uht li ebeveyn) de belirli pay alan vârislerdendir.506
Ana-baba kız kardeşler, ölene olan yakınlıkları, hizmet, yardımlaşma ve şefkat manalarını kendilerinde bulundurmaları sebebiyle kardeşlerine mirasçı kılınmışlardır.507
504 Dihlevi, 2/371-372.
505 Ebu Zehra, Ahkamu’t-Terikat ve’l-Mevaris, 244; Aktan, 117. 506 Berki, Ali Himmet, 60.
83
Ana-baba bir kardeşlerin mirasçılığı ile ilgili olarak Kur’an’da “senden fetva isterler. De ki: Allah, babası ve çocuğu olmayan (kelâle) kimsenin hakkında hükmü şöyle açıklıyor: Eğer çocuğu olmayan bir kimse ölür de onun bir kız kardeşi bulunursa, bıraktığının yarısı bunundur. Kız kardeş ölüp çocuğu olmazsa erkek kardeş ona vâris olur. Kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer erkekli kadınlı daha fazla kardeş mevcut ise erkeğin hakkı, iki kadın payı kadardır. Şaşırmamanız için Allah size açıklama yapıyor. Allah her şeyi bilmektedir”508 buyurulmuştur. Bu ayette “kelâle” ifadesi yer almaktadır. Kelâle, babası ve çocuğu olmayan kimseye veya ölenin kardeşlerine verilen addır.509 Bu ayette sözü edilen kelâlenin ana-baba bir kardeşleri ifade ettiği, Nisa Suresi 12. ayetinde zikredilen “kelâle” teriminin ise ana bir kardeşleri ifade ettiği hususunda icma vardır.510
Ana-baba, bir kız kardeşler mirasta beş halde bulunurlar:
1. Ana-baba bir kız kardeş bir tane olursa terikenin yarısı (1/2)’nı alır.511 Zira Kur’an’da “eğer çocuğu olmayan bir kimse ölür de onun bir kız kardeşi bulunursa, bıraktığının yarısı bunundur”512 buyurulmuştur. Örnek olarak:
Bu örnekte ana-baba bir kız kardeş tek başına mirasçı olduğu için kardeşinin mirasının yarısını almış, kalan mirası ise amca almıştır.
Burada ana-baba bir kız kardeşe kızın mirasında olduğu gibi mirasın yarısı verilmiştir. Çünkü ölenin kızları ve oğulları bulunmadığı zaman kardeşleri onların menzilesinde sayılmışlardır. Oğullar ve kızlardan sonra ölüye en yakın olanlar ana-
507 Dihlevi, 2/370. 508 Nisa Suresi, 4/176.
509 Đsfehani, 719-720; Razi, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Faris b. Zekeriya; Hilyetül-Fukaha, (tah: Muhammed Hasan), Daru’l-Kutubil-Đlmiyye, Beyrut, 2000, 1. Baskı, s. 105; Konevi, Şeyh Kasım;
Enisu’l-Fukaha, (tah.: Ahmed b. Abdurrezzak el-Kubeysi), Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekafiyye,
Beyrut, 1987, 2. Baskı, s. 303.
510 Đbnü’l-Münzir, 69-70; Đbni Rüşd, 724; Aktan, 126; Oral, 78.
511 Cürcani, 68; Sibtu’l-Mardini, Đrsadu’l-Fariz ila Keşfi’l-Gavamiz, 61, Berki, Ali Himmet, 60. 512 Nisa Suresi, 4/176.
84
baba bir kardeşleridir. Erkek kardeş, oğul gibi kabul edilir. Kız kardeş ise kız gibi kabul edilir.513
Ana-baba bir kız kardeş, yakınlığı itibariyle ölenin kızında olduğu gibi kardeşine yardımcı olma, hizmet etme ve acıma gibi özellikleri kendisinde bulundurur.514 Đşte ana-baba bir kız kardeşe kızda bulunan bu özellikleri taşıması sebebiyle kardeşinin mirasının yarısı verilmiştir.
2. Ana-baba bir kız kardeşler iki veya daha fazla olurlarsa terikenin üçte iki (2/3)’sini aralarında paylaşırlar.515 Zira Kur’an’da “kız kardeşler iki tane olursa (erkek kardeşlerinin) bıraktığının üçte ikisi onlarındır”516 buyurulmuştur. Örnek olarak:
Bu örnekte ana-baba bir kız kardeşler birden fazla oldukları için mirasın üçte ikisi (2/3)’ni almışlar, kalanı da amca almıştır.
Burada da ölenin birden fazla kızlarının mirasında olduğu gibi ana-baba bir kız kardeşlere mirasın üçte iki (2/3)’si verilmiştir. Çünkü ölene daha yakın olan kızlar bulunmadığından ana-baba bir kız kardeşler, kızların yerine konularak kendilerine üçte iki (2/3) miras verilir.
Ayrıca birden fazla kızların ve ana-baba bir kız kardeşlerin en fazla alacağı miras üçte iki (2/3) olduğundan kalan miras, ölenin yerine geçme, yardımcı olma517 ve geride kalan yakınların nafakalarını karşılama gibi özellikleri kendisinde bulundurması sebebiyle amcaya verilmiştir.
3. Ana-baba bir erkek kardeşle birlikte bulunurlarsa asabe olurlar. Bu durumda, meselede başka mirasçı yoksa terikenin tamamını, başka mirasçılar varsa onlar paylarını aldıktan sonra kalan miktarı ana-baba bir erkek kardeş iki hisse, ana-
513 Kaffal eş-Şaşi, 406.
514 Kaffal eş-Şaşi, 399; Dihlevi, 2/370, 376.
515 Cürcani, 68; Sibtu’l-Mardini, Đrşadu’l-Fariz ila Keşfi’l-Gavamiz, 62; Berki, Ali Himmet, 61. 516 Nisa Suresi, 4/176. 517 Dihlevi, 2/373, 376. 3 Rubu (1/4) 8 Sülüsan (2/3) Amca 12 ab Karı Kız kardeş ab 1 K Kız kardeş ab
85
baba bir kız kardeş bir hisse almak üzere aralarında paylaşırlar.518 Zira Kur’an’da “eğer erkekli kadınlı daha fazla kardeş mevcut ise, erkeğin hakkı iki kadın payı kadardır”519 buyurulmuştur. Örnek olarak:
Bu örnekte ana-baba bir kız kardeşler erkek kardeşleri ile birlikte bulundukları için kalan mirası asabe olarak ikili-birli paylaşmışlardır.
Burada ana-baba bir erkek kardeşe iki, kız kardeşe ise bir hisse verilmiştir. Bunu şöyle açıklayabiliriz:
Yüce Allah genel maslahat için kullanılan malları ihtiyaç ve zaruretlere göre dağıtmıştır. Oğulların, kızların, erkek ve kız kardeşlerin miraslarını da ihtiyaca göre dağıtmıştır. Bunlar içinde kadınlara bir pay, erkeklere iki pay vermiştir. Çünkü çoğunlukla erkeklerin iki ihtiyacı olur; biri kendisinin, diğeri de zevcesinin ihtiyacıdır. Kadının ise çoğunlukla bir ihtiyacı olur. Çünkü genellikle kadının ihtiyaçları başkası tarafından temin edilir. Erkek ise başkalarının ihtiyaçlarını temin eder.520
Yine ailenin korunması, düşmana karşı savunulması, tazminat ödenmesi erkeklerin işidir.521 Ve erkekler bunların dışında bir çok harcama ve sorumluluklarla yükümlüdürler. Bu durum bir bedel ödenmeden elde edilecek mirasta erkeklerin kadınlara nisbetle daha çok hak sahibi olmalarını gerektirir. Kadınlar ise öyle değildir. Onların erkekler gibi sorumlulukları yoktur. Onların geçimleri kocaları veya babaları ya da oğulları veya kardeşleri üzerindedir. Kendileri dahil kimseye bakmakla yükümlü değillerdir.522
518 Berki, Ali Himmet, 61. 519 Nisa Suresi, 4/176.
520 Đbni Abdisselam, Đzzüddin; Kavaidu’l-Ahkam fi Mesalihi’l-Enâm, (Çev.: Süleyman Kaya-Soner Duman), Đz Yay., Đstanbul, 2006, s. 638-639.
521 Nevevi, 11/53; Askalani, 11/14; Dihlevi, 2/371. 522 Dihlevi, 2/371; Berrac, 38; Düreyyan, 1/74.
86
Ayrıca erkekler, ticari tecrübe, bilgi birikimi, güç ve sabır gibi sahip oldukları imkan ve konumları itibariyle servetin doğru ve yerinde kullanılması, artırılması ve yaygınlaştırılması konularında kadınlardan daha yatkın olduklarından serveti koruma, daha iyi idare etme, aile ve toplumun ondan daha fazla faydalanmaları amaçlanarak erkeğe iki kadın hissesi verilmiştir.523 Zira servetin ümmetin bütün fertleri arasında yaygınlaştırılmasını sağlamak ve tek elde toplanır olması veya belirli kimseler arasında el değiştirir olması halinden çıkarılmasını temin etmek hukukun bir gayesidir.524
4. Ölenin kızı veya oğlunun kızı veya oğlunun oğlunun… kızı ile birlikte bulunurlarsa ana-baba bir kız kardeşler asabe olup kızlar hisselerini aldıktan sonra mirastan kalanı alırlar.525 Bu hüküm sünnetle sabit olmuştur. Zira Abdullah b. Mesud’dan gelen rivayete göre Hz. Peygamber (sav) kız, oğul kızı ve kız kardeşten ibaret olan mirasçıların payları hakkında hüküm verirken kıza yarım hisse (1/2), oğul kızına altıda bir (1/6) hisse, kız kardeşe de kalanı ayırmıştır.526 Örnek olarak:
Bu örnekte ölenin kızı yarım (1/2) hisse almış, kalanı da asabe olarak ana- baba bir kız kardeş almıştır.
Burada ana-baba bir kız kardeş ölenin kızıyla birlikte bulunduğu için asabe olmuş ve kendisine mirasın kalanı verilmiştir. Ölenin kızının mirası da kız kardeşin mirasından fazla olmuştur. Çünkü ölenin kızı onun bir parçasıdır. Ölene daha yakındır. Yardımlaşma ve şefkat gösterme manasını527 tam olarak kendisinde barındırır. Ölenin ana-baba bir kız kardeşi de yardımlaşma ve şefkat manasını kendisinde bulundurur. Ancak ölenin kızı ölenin bir parçası olması ve kendisinden
523 Razi, 9/511-512; Tabatabai, Muhammed Hüseyin; el-Mizan fi Tefsiri’l-Kur’an Müessesetu Matbuati Đsmailiyyan, Kum, 1974, 3. Baskı, s. 4/215; Lahim, 69-71; Tunca, 87.
524 Đbni Aşur, Muhammed Tahir; Makasıdu’ş-Şeriati’l-Đslamiyye, (Çev.: Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan), Đklim Yay., Đstanbul, 1988, s. 275.
525 Cürcani, 69-70; Berki, Ali Himmet, 61.
526 Buhari, Ferâiz 8 (8/6); Ebu Davud, Ferâiz 4 (3/312-314); Tirmizi, Ferâiz 4 (4/415); Đbni Mace, Ferâiz 2 (2/909).
87
daha yakın mirasçı olmayışı sebebiyle mirasta ana-baba bir kız kardeşten üstün tutulmuş ve kendisine mirasın yarısı verilmiştir. Ana-baba bir kız kardeşe kalan mirasın verilmesinde ise ölene olan fedâkarlık ve yakınlık göz önünde bulundurulmuştur. Dolayısıyla ana-baba bir kız kardeş de kardeşinin mirasından mahrum bırakılmamıştır.
5. Ana-baba bir kız kardeşler, ölenin oğlu, oğlunun oğlu…, babası ve dedesi (yani ölenin erkek usûl ve furûu) ile birlikte bulunurlarsa mirasçı olamazlar.528
Ana-baba bir kız kardeşlerin ölenin oğlu, oğlunun oğlu… ve babası ile birlikte mirasçı olmamasında ittifak vardır. Zira Kur’an’da “senden fetva isterler. Deki: Allah, babası ve çocuğu olmayan (kelâle) kimsenin mirası hakkındaki hükmü şöyle açıklıyor”529 buyurulmuştur. Ancak ana-baba bir kardeşlerin dede ile birlikte mirasçı olmaması Ebu Hanife’ye göredir. Hanefi mezhebinde fetvaya esas olan (müfta bih) görüş de budur. Hanefi mezhebine göre dede (babasının babası) baba hükmündedir. Ebu Yusuf, Đmam Muhammed ve diğer mezheplere göre ise ana-baba bir kız kardeş dede ile birlikte mirasçı olur.530
Ana-baba bir kız kardeşin beşinci haline örnek:
Bu örnekte ana-baba bir kız kardeş ölenin oğlu ile birlikte bulunduğu için mirasçı olamamış, kalan mirasın hepsini ölenin oğlu almıştır.
Burada ölenin oğlunun (veya baba veya dedenin) bulunması ana-baba bir kız kardeşin mirasçı olmasını engellemiştir. Çünkü oğul ölenin bir parçasıdır ve ölene daha yakındır.531 Oğulun hizmet ve yardımlaşma ile babasının ve anasının yerini doldurması tabiî bir durumdur ve dünya nizamı bunun üzerine kuruludur. Babalar ölür ve oğullar onların yerini doldurur. Đnsanların beklentileri ve umdukları
528 Bilmen, 5/265; Berki, Ali Himmet, 61. 529 Nisa Suresi, 4/176.
530 Şafiî, Muhammed b. Đdris; er-Risale, (Çev.: Abdulkadir Şener-Đbrahim Çalışkan), TDV., Yay., Ankara, 1996, s. 317-318; Đbni Rüşd, 724, 726; Zeylai, 6/237; Cürcani, 58; Bilmen, 5/265.
88
da budur. Evlat ve torun sahibi olmayı da bunun için isterler.532 Ölenin kardeşi de ölene yakındır. Ona yardımcı olma, hizmet ve şefkat gösterme gibi özellikleri de kendisinde barındırır. Fakat o ölenin bir parçası değil onun babasının bir parçasıdır. Dolayısıyla bu özellikleri taşıması, ölenin oğlunda olduğu kadar kuvvetli değildir. Bu sebeple ölenin oğlu ana-baba bir kız kardeşe üstün tutulup onu mirasçılıktan düşürmüştür.
Baba da kardeşleri hacbeder (mirasçılıktan düşürür) ve onların payını alır. Çünkü baba tek başına onların nafakasını üstlenmiş, onları evlendirmiş ve gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılamıştır.533 Babanın ölene kendisinden daha yakın kimse (ölenin oğlu) bulunmadığı için ölenin kardeşlerini mirasçılıktan düşürüp asabe olarak malın kalanını almasının, onun evlatlarına karşı vermiş olduğu emek ve fedâkarlıkların bir karşılığı olduğunu söyleyebiliriz.