1. Anayasa Mahkemesi’nin Kurumsal
Yapısına Yönelik Öneriler
Avrupa Konseyi tarafından 2014 yılında yapılan araştırmada AYM kararlarının uygulanmasının izlenmesine yönelik resmi bir mekanizmanın yokluğuna işaret edilmiştir. 2014 yılında AYM üyeleri ile yapılan görüşmelerde genel olarak AYM karar- larına uyma ve saygı duyma yönünde bir eğilim olduğu vurgulanmıştır. Bununla birlikte Türkiye’de yargılama sürelerinin uzunluğundan hareketle AYM kararlarının gereği gibi yerine getirilip getirilmediği- nin yakından takip edilmesi gerektiği belirtil- miştir.221
AYM bünyesinde kararların icrasını izlemekle yükümlü birim Genel Sekreterlik’tir. Halihazırda AYM Genel Sekreterliği bireysel başvuru kararları bakımından iki personel ile ve ağırlıklı olarak tazminat kararlarının yerine getirilip getirilmediği ile sınırlı bir izleme faaliyeti yürütmektedir. 222 Her ne kadar 2015 yılında kararların icrasına dair yapısal ve sistematik bir sorunun ortaya çıkmadığı, tazminatların ve yargılama giderlerinin Hazine tarafından zamanında ve eksiksiz ödendiği ve kararlardan doğan diğer yükümlülüklerin muhatap kurumlarca yerine getirildiği belirtilmiş olsa da, 223 yukarıda görüldüğü üzere kararların icrasında birçok sorun söz konusudur. Yaşam hakkı ve işkence ve kötü muamele yasağı ile ilgili etkili soruşturma yükümlülüğünün ihlali ve makul sürede yargılanma hakkının ihlali ile ilgili kararların icrasında yapısal sorunlar söz konusudur.
Kararların icrasına dair ortaya çıkan sorunlarda AYM tarafından bazı adımlar atılması mümkündür. Atılacak adımlar için hukuki dayanak yaratılmasının da önü açık gözükmektedir. Öncelikle AYM
Kanunu’nun 29. maddesi Mahkeme’nin hizmet birimlerini saymaktadır ve ikinci fıkraya göre
“İhtiyaç halinde Başkanın önerisi, Genel Kurulun kararı ile yeni birimler oluşturulabilir.” Ayrıca
üçüncü fıkraya göre de “Hizmet birimlerinin görev
ve sorumlulukları yönetmelikte gösterilir.”
Dolayısıyla AYM’nin TBMM’nin herhangi bir işlemi gerekmeksizin idari nitelikli kararlarla izlemeye dair Genel Sekreterliğe bağlı olarak yeni bir idari birim kurması mümkün gözükmektedir.
Ayrıca içtüzükte de değişiklik yapılması gerek- tiğinde değişikliğin önü yine açıktır. Anayasa’nın 149/5 maddesine göre “Anayasa Mahkemesinin
kuruluşu, Genel Kurul ve bölümlerin yargılama usulleri, Başkan, başkanvekilleri ve üyelerin disiplin işleri kanunla; Mahkemenin çalışma esasları, bölüm ve komisyonların oluşumu ve işbölümü kendi yapacağı İçtüzükle düzenlenir.”
AYM Kanunu’nun 5/1-a maddesi “Mahkemenin iç
düzeni, işleyişi, teşkilatı, çalışma usulleri, tutula- cak defter ve kayıtlar, elektronik ortam da dahil evrak akış düzeni, arşivlenmesi, Mahkeme kütüphanesi, Genel Sekreterlik ile idari teşkilatı, idari personelin görev ve sorumlulukları…” ve
5/1-c maddesi de “Mahkemenin çalışma,
yargılama usul ve esasları, müzakere ve duruşma- ların yönetimi ve kayda alınması, Genel Kurulca kabul edilecek İçtüzükle düzenlenir…” ifadeleri ile
içtüzükle düzenlenebilecek hususları daha ayrıntılı şekilde belirtmiştir.
Buradan hareketle AYM’nin bünyesinde kararların izlenmesine dair düzenleyici bir işlem tesis ederek Genel Sekreterliğe bağlı bir izleme biriminin kurulması, bu birimde daha fazla sayıda personel istihdam edilmesi, Genel Sekreter Yardımcılarından birisinin yalnızca kararların takibi ile ilgilenmesi,
birimin Mahkeme tarafından verilen her ihlal kararı sonrası bir form düzenleyerek kararın icrasını izlemesi önerilmektedir. Bu noktada AİHM karar- larının izlenme sürecine benzer bir biçimde kararın muhatabından bir eylem planı düzenlemesi istenebilir.224 Bu birim kararların icrasında yaşanan sorunları tespit ederek sınıflandırabilecek ve sorunların çözümüne dair öneri geliştirebilecektir. Geliştirilen önerilerin AİHM’nin AİHS’nin 46. maddesine dair kararlarında olduğu gibi kararın muhatabına yönelik genel tedbir önerilerine dönüştürülmesi yine mümkündür. Birim geliştirdiği önerileri mutlaka ilgili kurumlarla paylaşmalıdır. AYM’nin kararların icrasına dair mevcut sorunları düzenli aralıklarla kamuoyu ile paylaşması icraya ilişkin sorunlarda kamuoyu desteğinin alınması bakımından olumlu gözükmektedir.
2. Yasama Organına Yönelik Öneriler
AYM tarafından verilen kararların muhataplarından birisi olan TBMM bünyesinde kurulu ihtisas komi- syonlarından birisi ise İnsan Hakları İnceleme Komisyonu’dur.225 Komisyon kurulurken yasama çalışmalarından çok yürütmenin denetlenmesine odaklanılmıştır ve Kanun’da üçüncü kişilere yönelik olarak da hükümler öngörülmüştür. Kanun’un 4. maddesine göre Komisyon’un görevleri arasında,“Türkiye’nin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası anlaşmalarla Anayasa ve diğer ulusal mevzuat ve uygulamalar arasında uyum
sağlamak amacıyla yapılması gereken değişik- likleri tespit etmek ve bu amaçla yasal düzenlem- eler önermek”, “TBMM Başkanlığınca havale edilen kanun tasarı ve teklifleriyle, kanun hükmünde kararnameleri görüşmek”,
“Türkiye’nin insan hakları uygulamalarının, taraf olduğu uluslararası anlaşmalara, Anayasa ve kanunlara uygunluğunu incelemek ve bu amaçla, araştırmalar yapmak, bu konularda iyileştirm- eler, çözümler önermek”, “insan haklarının ihlale uğradığına dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek ve gerekli gördüğü hallerde ilgili
mercilere iletmek” ve “her yıl yapılan çalışmaları, elde edilen sonuçları, yurt içi ve dışında insan haklarına saygı ve uygulamaları kapsayan bir rapor hazırlamak” da yer almıştır.
Komisyon, bakanlıklardan, genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlıklardan, üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve
kuruluşları ile özel kuruluşlardan bilgi isteme ve buralarda inceleme yapma, ilgililerini çağırıp bilgi alma, gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzman- ların bilgilerine başvurabilme ve Ankara dışında da çalışabilme yetkisine sahiptir. Komisyon hem yasama hem denetleme görevi yürütmektedir. Yasama görevi kapsamında yasa tasarılarını ve tekliflerini görüşebilmektedir. Komisyon’un esas işlevi denetimdir ve çalışmaları buna yoğunlaşmak- tadır. Komisyon bireysel başvurular yoluyla idarenin veya gerçek kişiler ile özel hukuk tüzel kişilerinin işlem, eylem, tutum ve davranışlarından kaynaklanan insan hakları ihlallerini inceleyebil- mektedir. 226 Komisyon kendisine yapılan başvuru- ları inceledikten sonra konu ile ilgili bir karar alarak veya rapor hazırlayarak kamuoyu ile paylaşmak- tadır.
Komisyonun denetim işlevi ve görevleri arasında yer alan “Türkiye’nin insan hakları uygulama-
larının, taraf olduğu uluslararası anlaşmalara, Anayasa ve kanunlara uygunluğunu incelemek ve bu amaçla, araştırmalar yapmak, bu konularda iyileştirmeler, çözümler önermek” ifadesi birlikte
dikkate alındığında, AYM kararlarının icrasına dair de çalışma yapılabileceği görülmektedir. Elbette Komisyon’un çoğunluk üye sayısını iktidar partisi veya partilerine mensup milletvekilleri oluşturmak- tadır ve bu nedenle bağımsız bir organ olmaktan çok siyasi bir organ niteliğindedir. Bununla birlikte hem yasama organı tarafından dikkate alınmayan kararlar açısından inisiyatif üstlenmesi hem de genel olarak konuya dair aktif bir izleme süreci gerçekleştirmesi mümkündür.