Karar Türleri

Kararları çeşitli özelliklerine göre sınıflandırmak veya türlere ayırmak mümkündür. Kararın verilmesine, karar verme aşamalarına, kararın uygulanmasına, karar ortamlarına, takibine, denetimine vb. göre kararları gruplandırabiliriz. Fakat genel olarak kararlar stratejik kararlar, yönetsel kararlar, eylemsel (operasyonel kararlar), programlanmış ve programlanmamış kararlar gibi türlere ayrılmaktadır.

II.3.1. Stratejik Kararlar

Stratejik kararlar, işletmenin ve/veya organizasyonun, uzun dönemli amaçlarının belirlenmesi, mal bileşimlerinin veya belirli yatırımların tercihi, finanslama olanağı gibi konularla ilgilidir. Bu türdeki kararlar kısa, orta veya uzun dönemli olabilirler. Söz gelişi, amaçların belirlenmesi uzun dönemli bir tercih iken, 48

yapılacak yatırımların bir programa bağlanması genellikle 4–5 yılı ilgilendirmektedir. Benzer şekilde, kısa dönemli finans faaliyetleriyle ilgili politikalar yine stratejik türdeki kararlardan sayılır (Kaya, 1984; 85).

Stratejik kararlar, daha çok organizasyonun dış çevresi ile ilgili sorunlara ilişkin verilen kararları içerir. Stratejik konuların başında şirketin ve/veya organizasyonun hangi işi yaptığını tanımlamak ve gelecekte hangi iş kollarının girmesinin uygun olacağını belirlemek gelir. Stratejik soruna ilişkin sorulacak sorular ise; organizasyonun amaçları ve hedefleri nelerdir, değişim gerekiyor mu, ne kadar, nasıl (dikey, yatay vb. gibi) ve şirket şu andaki ürün-pazar konumu nasıl geliştirilebilir, gibi sıralanabilir (Bridge, Dodds, 1975; 11).

Stratejik kararlar alınırken gelecekte ortaya çıkacak olası olayların ve değişimlerin tahmini olarak göz önünde bulundurulması ve buna göre karar verilmesi gerekmektedir. Bunu için organizasyonun çevresi ile olan ilişkileri dikkatle ve derinliğine incelenmelidir. Bu bağlamda stratejik kararları etkileyen en önemli faktörler çevrede meydana gelebilecek ekonomik, sosyal, politik vb. değişimlerdir.

Stratejik kararlar üst düzey yönetim tarafından alınır. Stratejik kararlar organizasyonu bir bütün olarak ele almaktadır. Sadece organizasyonun alt sistemleri ile değil diğer tüm sistemleriyle ilgilidir.

İşletmelerde stratejik davranış, elde edilen bilgiler sonucu yapılan analizlerle ortaya çıkmak zorundadır. Stratejik yönetim sürecinin unsurlarından olan stratejik analiz süreci, bu bağlamda çevrede bulunan verilerin, anlam kazandırılması ve bir sonuç çıkartılması olayından başka bir şey değildir. Elde edilen bu bilgiler doğal olarak kısıtlı bilgilerdir. Çünkü çevrede bulunan tüm verilerin toplanması ve bilgi haline dönüştürülmesi olanaksızdır. Bu nedenle, yeterli ve yararlı bilgilerin toplanması stratejik karar verme sürecinin başarısı için son derece önemlidir (Ülgen, Mirze, 2004; 356).

Stratejik kararlar için yarar taşıyan bilgi, üç özelliğe sahiptir (Daft, 2000; 671):

• Bilgi, zamanında elde edilir ve kullanılırsa yararlıdır. Zamansız bilgi, kullanıcı için bir anlam ifade etmeyebilir ve yarar sağlamayabilir.

• Bilgi, hatasız, kullanıcı için anlamlı, tam (gerektiği kadar) ve konu ile ilgili olmalıdır.

• Bilginin sunulması, onun anlamını kolaylaştıracak ve kullanıcı için yarar sağlayacak bir şekilde olmalıdır.

II.3.2. Yönetsel Kararlar

Yönetsel kararlar: Yönetsel kararlar, ana hiyerarşi basamaklarında, genel müdür veya müdürler dışındaki orta veya yüksek kademedeki yöneticiler tarafından alınan kararlardır. Bu ara basamak yöneticileri, üst yönetim basamağında alınan kararları, somut direktiflerle alt uygulamacı basamaklara iletmek ve açıklamak zorundadırlar. Örneğin, genel politikaların uygulanmasına ilişkin talimat şeklindeki kararlar, bu şekilde ana basamaklardan gelen kararlar olarak kabul edilebilirler (Kaya, 1984; 86).

Yönetsel kararlarda yöneticiler aktif rol oynarlar. Yöneticiler kararları bizzat kendileri alır. Bu yüzden kararla ilgili sorumluluk yöneticiye aittir. Yönetici, kararı almakla kalmayıp en uygun bir haberleşme kanalıyla alınan karar çalışanlara iletmeli ve açıklamalıdır. Örneğin ne kadar reklâm yapılacağına dair alınan bir karar, stratejik bir karardır. Fakat reklâmın hangi araç ile yapılacağı, radyo, gazete, televizyon vb. gibi veya reklâmlarda nelerin söyleneceğine karar vermek ise yönetsel karardır.

II.3.3. Operasyonel Kararlar

Eylemsel (operasyonel) kararlara uygulama kararları da denir. Bunlar, görevleri meydana gelecek durumlara göre katı ve iyice belirlenmiş kuralları

uygulamak olan uygulayıcı personele bırakılmışlardır; dolayısıyla da alınacak kararlar hemen hemen otomatik olmaktadır (Kaya, 1984; 86).

Bu kararlar, faaliyetin yürütüldüğü yerde alınır. Stratejik kararlar, işletmenin veya organizasyonun genel gidişiyle ilgili kararlardır. Yönetsel kararlar ile bu genel prensipler, genel hareket tarzları haline gelir. Bunların işler hale gelebilmesi için her gün verilmesi gereken kararlara gereksinim vardır. Bunlar eylemsel yani yürütme kararlarıdır (Hatiboğlu, 1999; 172).

II.3.4. Programlı Kararlar

Programlı kararlar: Bir organizasyon içinde alınan bir diğer karar türü de programlı kararlardır. Bu kararlar, organizasyonun çeşitli bölümlerindeki uygulamacılar tarafından verilen rutin (tekdüze) ve tekrarlayan kararlardır. Bu kararların özelliği, uygulayıcıların, belli bir tepki karşısında nasıl davranacaklarını bilmeleri ve sürekli aynı tepkiyi göstermeleridir. Bu tepkinin tekrarlanmasıyla da davranışları rutinleşmiştir. Programlı karar öz bir ifadeyle daha önce karşılaşılmış ve çözüm yolu önceden belirlenmiş ve bilinen kararlardır.

“Organizasyonun her gün karşılaştığı sorunların çoğu, tekrarlanan, tanımı kolayca yapılabilen sorunlardır. Uygulayıcıların bu sorunlar karşısında nasıl davranacakları, yani arama faaliyetinin hangi alanlara yöneleceği, hangi bilgilere bakılacağı önceden saptanmış kurallarla (programlarla) bellidir” (Onaran, 1975; 97). Kararlar, bu programlar göz önünde bulundurularak verilir. Çünkü programlı kararlar organizasyon içindeki rutin faaliyetlere yön verir.

Programlı kararlar, organizasyon içindeki problemlerin her birisi ortaya çıktığında ya da problemi giderecek bir faaliyet yapıldığında, tekrar bir karar verme süreci gerektirmeyen, belirli ve sistemli programlara (kurallara) bağlıdır.

II.3.5. Programlı Olmayan Kararlar

Programlı olmayan kararlar; Programsız kararlar, bir kez için verilen, yenilik ve tekrar gerektiren kararlardır. Bu kararların tekrarlanması, uzun zaman aralıkları ile olur. Bir kez verilen kararlar için program hazırlansa da bir daha ne zaman ortaya çıkacağı belli olmayan bir olay için saklanmaz. Programlı ve programsız kararlara sırasıyla “seri” ve “tek” kararlar da denilmektedir. Programsız kararlar tek tek verilir, sanki sipariş üzerine bir malın üretimi yapılıyormuşçasına özen gösterilir ve ortaya konan çıktı (output) öneriyi gösteren, özellik taşıyan bir karar olur. Ayrıca bu kararlar, programlı kararlar gibi günlük ve rutin olaylara uygulanmadığından, organizasyon için özelliklidir, üstün nitelikli kararlar olarak bilinir (Himmetoğlu, 1971; 19).